Estal Timor
| Estal Timor | ||
| República Democrática de Timor Leste Republika Demokratika Timor Lorosa'e | ||
|
| |
| Standardo di Estal Timor | Blazono di Estal Timor | |
| Nacionala himno: | ||
| Pátria | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Dili | |
| · Habitanti: | 48 731 (2000) | |
| Precipua urbo: | Dili | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Portugalana, Tetum | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | José Ramos-Horta | |
| · Chefministro: | Xanana Gusmão | |
Surfaco: (159ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 14 874 km² | |
| · Aquo: | neglijebla % | |
Habitanti: (156ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 476 042[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 99,24 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Dolaro di Usa | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | TL
| |
TLS
| ||
626
| ||
| Reto-domeno: | .tl | |
Estal Timor (Tetum: Timor Lorosa'e, Portugalane: Timor Leste) esas lando jacanta en Azia. Ol okupas l'estala parto di insulo Timor.
Bazala fakti pri Estal Timor
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Estal Timor |
Populi de Nova-Guinea ed Australia enmigris ad Estal Timor cirkume 40 mil yari ante nun. Cirkume 3000 aK, Austroneziani enmigris a la regiono, e pos, proto-Malaya populi arivis de Chinia e Malaizia[2]. Timor jacis en la komercala voyi de Chiniani ed Indiani dum la 14ma yarcento.
Portugalani arivis en Maluku dum la 16ma yarcento, ma efikiva okupeso di Timor komencis en 1769, kande l'urbo Dili fondesis. En 1916 kontrato kun Nederlando establisis la frontiero inter Westal (Nederlandana) ed Estal Timor (Portugalana), qua duras esar la frontiero inter Indonezia ed Estal Timor.
Dum la duesma mondomilito, la lando okupesis da Japonia. Estal Timor deklaris sua nedependo de Portugal ye la 28ma di novembro 1975. Tamen, non dii pose, Indonezia invadis Dili. Ye la 17ma di julio 1976, Indonezia anexis Estal Timor e nomizis ol Timor Timur (Timur signifikas "Esto" en l'Indoneziana), kun Dili kom chef-urbo til la 20ma di mayo 2002, kande la lando itere divenis nedependanta.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Estal Timor esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stado, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Pos l'elekto, la prezidanto indikas la chefministro, inter la parlamentani dil partiso qua recevis la majoritato di voti.
La parlamento havas admaxime 65 membri. La konstituco di la lando havas influi de la Portugalana, ed adoptesis ye la 20ma di mayo 2012.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]Estal Timor konsistas ek l'estala duimo dil insulo Timor (la westala duimo apartenas a Indonezia) plu l'insuli Atauro e Jako, e la mikra teritorio Oe-Kusi Ambenu. La maro di Timor separas l'insulo de Australia. La nordala litoro di la lando havas koralia rifi, qua judikesas kom minacata.
Granda parto di la lando esas montoza, e lua maxim alta punto esas Tatamailau, anke konocita kom Monto Ramelau, kun 2 963 metri di altitudo. La klimato esas tropikala, ofte varma e humida. Ol havas du sezoni: pluvoza de decembro til aprilo, e sika de mayo til novembro.[3]
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Estal Timor |
Estala Timor havas ekonomio di merkato, e dependas de poka produkturi por exportaco: kafeo, marmoro, petrolo e santalo.[4] L'ekonomio kreskis cirkume 10% en 2011 e simila cifro en 2012.[5]
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de 'The World Factbook' por 2023, Estal Timor havis 1 476 042 habitanti.[1] La maxim multa (%) esas Austroneziani (Malayo-Polineziani, inkluzite Tetun, Mambai, Tokodede, Galoli, Kemak, Baikeno), Melaneziani-Papuani (inkluzite le Bunak, le Fataluku e le Bakasai) e mikra minoritato di Chiniani.
L'oficala linguo di la lando esas Tetun Prasa, parolata da 30.6% de la habitantaro, qua esas oficala linguo kune Portugalana. Altra lingui esas Mambai, parolata da 16,6%, Makasai (10,5%), Tetun Terik (6,1%), Baikenu (5,9%), Kemak (5,8%), Bunak (5,5%), Tokodede (4%), Fataluku (3,5%), Waima'a (1,8%), Galoli (1,4%), Naueti (1,4%), Idate (1,2%), Midiki (1,2%). La cetera 4,5% parolas altra lingui, segun statistiki de 2015. Existas 32 aborijena lingui en la lando[1]. Multa habitanti parolas plu kam 1 linguo.
Segun statistiki pri 2018, 68,1% ek la habitanti evanta plu kam 15 yari savas lektar e skribar[1]. En 1975, kande la lando divenis nedependanta de Portugal, nur 5% de la habitantaro savis lektar e skribar. Primara skoli existas en tota regioni, tamen sekundara skoli ordinare existas nur en la chef-urbi di municipi. La lando spensas 10% ek la TNP kun eduko.
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Estal Timor esas katolikismo, da 97,6% de la habitantaro. Protestanti ed Evangeliani esas 2%, Mohamedani esas 0,2%, e 0,2% praktikas altra religii, segun statistiki de 2015.[1]
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Estal Timor influesis dal Portugalana, Austroneziana, Melaneziana, Indoneziana e Katolika kulturi. Exemple la mito Timorana pri la kreado dil insulo esis ke olda krokodilo transformis su en l'insulo Timor por pagar debo kun puero qua ulafoye helpis la krokodilo kande ol esis malada. Pro to, la formo dil insulo semblas olta di krokodili. Pri arkitekturo, existas notora Portugalana influo en la habiteyi di Dili e di altra urbi. En multa arei existas la "domi dil ancestri", nomizita uma lulik o lee teinu, konstruktita de ligno e palio e judikata kom sakra loki.
Existas poeziala tradiciono en la lando. Exemple, chefministro Xanana Gusmão esas notora poeto.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Timor-Leste - The World Factbook - URL vidita ye 26ma di decembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ "Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra website. University of Coimbra
- ↑ Geography & Climate - Timor Leste - Publikigita da timorleste.tl. URL vidita ye 17ma di decembro 2017. Idiomo: Angla.
- ↑ de Brower, Gordon:East Timor: Development Challenges For The World's Newest Nation. Nomo di la publikigo: Asia Pacific Press. Publikigita da Hal Hill, João M. Saldanha. Loko di publikigo: Canberra, Australia. Dato di publikigo: 2001. Pagino/pagini: 39-51.
- ↑ Estal Timor's Economy Remains Strong, Prospects for Private Sector Development Strengthened - Publikigita da Asian Development Bank.
.svg)