Vanuatu

Vanuatu
Ripablik blong Vanuatu Republic of Vanuatu République du Vanuatu
Standardo di Vanuatu	Blazono di Vanuatu
Nacionala himno:
Yumi, Yumi, Yumi
Urbi:
Chefurbo:	Port Vila
· Habitanti:	24 900 (1999)
Precipua urbo:	Port Vila
Lingui:
Oficala lingui:	Bislama, Angla, Franca
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Nikenike Vurobaravu
· Chefministro:	Charlot Salwai
Surfaco: (161ma maxim granda)
· Totala:	12 200 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (179ma maxim granda)
· Totala:	313 046 (2023)
· Denseso di habitantaro:	25,66 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Vatu
Veho-latero:	dextre
ISO:	VU
	VUT
	548
Reto-domeno:	.vu*

Vanuatu esas lando ed insul-grupo en Oceania sude de Pacifiko. Ol distas cirkume 1750 km este de Australia, 500 km nord-weste de Nova Kaledonia, e weste de Fidji.

Bazala fakti pri Vanuatu.

Historio

Pikturo en kaverno che l'insulo Lelepa.

Precipua artiklo: Historio di Vanuatu

L'unesma habitanti, de etnio Austroneziana, probable arivis en Vanuatu cirkume 3.300 yari ante nun. Fragmenti di ceramikaji de 1300-100 yari aK trovesis en l'insuli.

L'arkipelago deskovresis en 1606 dal Portugalan explorero Pedro Fernandes de Queirós, qua verkis por la rejio di Hispania. Nur en 1768 altra Europan explorero, Franca Louis Antoine de Bougainville arivis en l'insuli. Kapitano James Cook nomizis ol Nova Hebridi, nomo qua duris til la nedependo .

En 1825 Peter Dillon deskovris santalo en l'insulo Erromango. To stimulis l'arivo di enmigranti al insulo qua duris til 1830, kande eventis konflikto inter Polineziana laboristi e Melaneziana indijeni.

Viri del insulo Tanna, Nova-Hebridi, c. 1905.

Dum la 19ma yarcento kristana misioneri, ed anke enmigranti por kultivar kotono arivis en la insuli. Kande l'internaciona preci di kotono falis, agrokultivisti chanjis por kafeo, kakao, banano, e precipue kokoso En 1887 l'insuli komencis administresar da Navala Komisitaro Franca-Britaniana. En 1906, la du landi signatis pakto qua kreis kondominio por administrar l'insuli. La kondominio duris dum 74 yari, til 1980.

Dum la duesma mondomilito, Usani kreis aerodromi an l'insuli Espiritu Santu ed Éfaté en Nova-Hebridi, por lansar ataki kontre Japoniani. Dum ca epoko, cirkume 10 mil Vanuatuani apartenis ad Usana bataliono che l'insuli.

Vanuatu nedependanteskis del Unionita Rejio e de Francia ye la 30ma di julio 1980, kun Walter Lini kom chefministro. Dum la yari 1990a eventis politikala nestabileso, qua rezultis pose en politikala descentraligo. En la 7ma e la 8ma di oktobro 2009 eventis du ter-tremi en la lando: l'unesma kun forteso 7.6 e la duesma kun forteso 7.8 che la skalo di Richter.

Politiko

Parlamento di Vanuatu.

Vanuatu esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas dal elektala kolegio por 5 yari. L'elektala kolegio konsistas ek membri de la parlamento e prezidanti di regionala konsilistari. La chefministro elektesas da la parlamento, e mustas recevar 75% ek la voti.

La legifantaro di Vanuatu konsistas ek singla chambra parlamento, kun 52 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, ecepte se majoritato de 3/4 ek lua membri decidas kontree. La konstituco di la lando adoptesis ye la dio di la nedependo, la 30ma di julio 1980.

Vanuatu dividesas en 6 provinci.

Geografio

Mapo di Melanezia kun Vanuatu.

Rivereto an l'insulo Éfaté.

L'arkipelago konsistas ek 83 insuli, di qui 65 havas habitanti. Nur 14 insuli havas plu kam 100 km² di surfaco totala, e la maxim granda esas Espiritu Santu (3 956 km²). La disto inter la maxim nordala e la maxim sudala insuli esas cirkume 1300 km. La posedajo di du insuli —Matthew y Hunter— reklamacesas da Franca transmara departamento Nova Kaledonia.

L'insuli ordinare havas eskarpala reliefo, nestabila sulo e poka aquo. Lia klimato esas subtropikala kun 9 varma monati e kun influo del alizei de mayo til oktobro. Kelkafoye eventas cikloni e tifoni.

La maxim alta monto di Vanuatu esas Monto Tabwemasana, havanta 1 739 metri di altitudo.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Vanuatu

Demografio

Habitantaro di Vanuatu, de 1961 til 2003.

Viri de Vanuatu.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Vanuatu havis 313 046 habitanti. La maxim multa (99,2%) esas Melaneziani. Altra grupi esas 0,8%, segun statistiki de 2016.

Existas plu kam 100 lokala idiomi, qui parolesas da 82,6% de la habitantaro. La lingui oficala di la lando esas Bislama, parolata da 14,5% de la habitantaro; Angla, parolata da 2,1% de la habitantaro, e Franca, parolata da 0,8% de la habitantaro, segun statistiki pri yaro 2020.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas protestantismo, praktikata da 39,9% de la habitantaro. Katoliki esas 12,1%, Apostolala religio praktikesas da 2,3%, adepti del Eklezio di Kristo esas 1,8%, kustumala kredaji praktikesas da 3,1% de la habitantaro. Segun statistiki pri yaro 2020, 12% praktikas altra religii; 1,4% praktikas nula religio, e 0,1% ne informis pri religio.

Segun statistiki pri yaro 2021, 89,1% de la habitantaro savas lektar e skribar. Spensi kun eduko reprezentis 2,2% de la TNP en 2020.

La maxim multa habitanti habitas rurala zoni. La maxim granda urbo esas Port Vila.

Kulturo

Muzikisti de string band pleas en strado di Port Vila.

La tradicionala muziko di Vanuatu uzas multa perkut-instrumenti e bruisi. Dum la komenco dil 20ma yarcento aparis muzikala grupi konocata kom string bands, qui uzas kord-instrumenti, exemple ukelele e gitari por plear populara muziki. Plu recente, multa bandi komencis krear nova identeso por Vanuatuana muziko, e l'internaciona jenri zouk e reggaeton divenis populara e pleata en noktala klubi.

Pri literaturo, existas poka distingiva skriptisti de Vanuatu. De ante la koloniigo til nun, existas forta orala tradiciono qua transmisas folklorala rakonti, miti e kantata poemi de generaciono a generaciono. Grace Mera Molisa, mortinta en 2002, divenis konocata internacione pro elua poemi. En 2007, Marcel Melthérorong publikigis en la Franca l'unesma novelo skribita da ula Vanuatuano: Tôghàn.

Futbalo esas la maxim populara sporto en Vanuatu. En 1988, la lando membreskis FIFA. Altra populara sporti esas kriketo, rugbio, basketbalo e, nome por mulieri, volebalo.