Historio di Haiti
Insulo Hispaniola, ube jacas Haiti e Dominikana Republiko, habitesis da aborijeni Taíno, de etnio Arawak. Li nomizis l'insulo Ayti o Quisqueya (Kiskeya). Cristoforo Colombo desembarkis en Môle-Saint-Nicolas ye la 5ma di decembro 1492 e revendikis l'insulo por Hispania. Pos 19 dii ilu livis 39 membri de Santa María nav-trupo en l'insulo. La nav-trupo fondis urbeto "La Navidad", destruktita ye la sequanta yaro.
Hispani serchis oro en Hispaniola, e probis uzar precipue lokal aborijeni por explotar ol. Kande l'indijeni ne aceptis explotar oro, li mortigesis o vendesis kom sklavi. Europani adportis infektiva morbi al insulo. L'unesma erupto di variolo en Hispaniola eventis en 1507. En 1512-1513 Hispana legi interdiktis la uzo di indijeni kom sklavi, ma le Taíno esabis preske extingita. En 1517 lora rejo Carlos la 1ma permisis l'importaco di negra sklavi.
Franci establisis su an l'insulo Tortuga en 1625. Li transvivis kom pirati, qui atakis Hispana navi, e nomizis lia kolonio "Saint-Domingue". En 1670 li establisis su en Hispaniola, e fondis kolonio nomita Cap François, la nuna Cap-Haïtien.
Inspirita da Franca Revoluciono de 1789, libera mestici e sklavi di Saint-Domingue komencis revendikar libereso e civila yuri. Lia revolto, komandita da negra generalo Toussaint Louverture, komencis en 1791. Ye la sequanta yaro Francia probis kontrolar la revolto en la kolonio per extingo di la sklaveso.
Ye la 20ma di mayo 1802, Napoléon Bonaparte signatis lego qua mantenis sklaveso en loki ube ol ne abolisesis, to esis, Martinik, Tobago e Santa Lucia. Kopiuro di ta dekreto sendesis a generalo Charles Victoire Leclerc, qua sendesis a Saint-Domingue por kaptar e deportar Toussaint Louverture, permisinta la riestabliso di sklaveso "en oportuna momento". Ca dekreto ne adoptesis, ma kande la notico pri lua existo deskovresis, lokala chefi Jean-Jacques Dessalines, Henri Cristophe ed Alexandre Pétion komencis kombatar feroce kontre Leclerc. La pluvoza sezono portis malario e flava febro, qua produktis la morto di multa Franca soldati. Historiisti kalkulas ke la revolto produktis la morti di 100 000 sklavi e 24 mil til 40 mil blanka kolonigisti.[1] Kande Leclerc mortis pro flava febro en novembro 1802, 24 mil soldati Franca mortigabis e 8 mil jacis en hospitali, la maxim multa pro morbi.[2]
Pos sangoza milito, Haiti nedependanteskis en 1804. Jean-Jacques Dessalines esis l'unesma chefo di stato di la lando. Autokrato, ilu transformis su en imperiestro til lua mortigo en 1806.
La revoluciono efektivis l'ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. En 1809 cirkume 10.000 refujinti de Haiti arivis en Kuba, ube komence li establisis su, e pose iris rezidar en New Orleans. Li helpis mantenar Franca linguo en ca urbo por kelka yardeki.
En 1815, Simón Bolívar recevis helpo de Haitiani por kombatar koloniala trupi de Hispania. En 1817 lora prezidanto Alexandre Pétion furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar liberigo di vicerejio Nova-Granada.
_Portrait.jpg)
En 1818 Jean-Pierre Boyer asumis kom prezidanto e komencis riunigar la lando en 1821. Kande Santo Domingo deklaris nedependo de Hispania, ilu sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis unigar tota insulo[3]. Dum lua guvernerio, ilu stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro 1824, cirkume 6.000 ex-sklavi enmigris la lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multa ek li retroiris ad Usa.
En 1825, Franca rejulo Charles la 10ma di Francia sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidanto Boyer signatis pakto qua agnoskis nedependo kambie pago di 150 milion franki (resorbita a 90 milioni en 1838) kom indemno por la perdajo di posedaji pro la nedependo.
Boyer guvernis la lando til 1843, kande ilu revokesis per stato-stroko pos perdar suporto di lokal elito. Charles Rivière-Hérard asumis la povo, ma ye la sequanta yaro lu anke revokesis, e komencis periodo di nestabileso. Multa guverninti qui asumis la povo havis tragediala fino, exemple Faustin Solouque, qua asumis la povo en 1847, konquestis Dominikana Republiko en 1849 e pose proklamis su kom imperiestro, kun la titulo Faustin la 1ma. Pos ke Dominikana Republiko (lor nomizita Santo Domingo) itere divenis nedependanta en 1856, Faustin la 1ma koaktesis abdikar.
Lokal eliti e richa enmigranta komercisti (Germani, Usani, Franci e Britaniani) disputis lokal autoritato. En 1912, Siriani partoprenis en konspiro en qua la prezidantala palaco atakesis e destruktesis. Plurafoye Franca, Usana, Germana e Britaniana forci requizitis granda quanto di valuto de la Centrala Banko di Haiti.
En 1915 Usa okupis la lando, e lua trupi restis ibe til 1934. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestita teritorii. Kande Rafael Leónidas Trujillo asumis la povo en Dominikana Republiko, lu imperis Dominikan armeo mortigar Haitiani qui vivis en Dominikana flanko.
En septembro 1957, elektesis prezidanto François Duvalier, konocata kom Papa Doc. Ilu balde transformis su en diktatoro e guvernis kun suporto di sekreta polico, konocata kom Tontons Macoutes ("fantomachi"). Til lua morto en 1971, François guvernis despotale, e lua polico persequis, tormentis e mortigis lua opozinti. Pos lua morto, lua filiulo Jean-Claude Duvalier, konocata kom Baby Doc o Bébé Doc, asumis la povo ed anke guvernis despotale til januaro 1986, kande ilu renuncis e koaktesis exilar su en Francia pos intensa populala protesti. Kun la fugo di Jean-Claude, Henri Namphy asumis la povo. L'elekti qui mustus eventar en novembro 1986 suspensesis, pos ke multa civitani en Port-au-Prince asasinesis da Tontons Macoutes.
Fraudoza elekti eventis, ma l'elektita prezidanto Leslie Manigat revokesis per stato-stroko en 1988. Generalo Prosper Avril asumis la guvernerio til marto 1990. En decembro 1990, Jean-Bertrand Aristide, ex-katolika sacerdoto, ganis prezidantal elekto, ma en septembro 1991 ilu revokesis de la povo per stato-stroko. En 1994, Usa negociis la restituco di Aristide a la povo. En oktobro 1994 Aristide durigis lua mandato. En 1995 René Préval elektesis prezidanto. Aristide abandonis la povo en februaro 1996.
En novembro 2000 Aristide itere disputis la prezidanteso e vinkis kun plu kam 90% de la voti. L'opozantaro boikotis l'elekto. Ye la sequanta yaro kreskis violento kontre homala yuri. Suportinti di Aristide atakis l'opozinti. En 2004, komencis revolto en la nordo di la lando, qua pose atingis la chef-urbo, e Aristide koaktesis exilar su. Boniface Alexandre asumis la povo provizore, ed en februaro 2006 René Préval elektesis. Unionita Nacioni sendis trupi por stabiligar la situaciono.
En 2004, tropikala tempesto Jeanne frapis nordala litoro di Haiti e produktis 3.006 morti, nome en Gonaïves. En 2008 altra tropikala tempesti e uragani - tropikala tempesto Fay, uragani Gustav, Hanna ed Ike - adportis intensa pluvi e produktis 331 morti e plu kam 800.000 indijanti.
Ye 4:53 kloki la 12ma di januaro 2010, ter-tremo kun forteso 7,0 che skalo di Richter frapis la lando. Ol esis la maxim forta ter-tremo en 200 yari di Haitiana historio. Cirkume 316 000 personi mortis e 1,6 milion perdis lua domi, quankam posa raporti judikis ta nombro exajerema e kalkulis la quanto di morti inter 46.000 e 85.000. Ye la 4ma di oktobro 2016, uragano Mathew frapis Haiti, domajis severe plantacerii, domi, bestiaro e substrukturi, e produktis plu kam 500 morti.[4]
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Blackpast.com Haitian Revolution (1791-1804)
- ↑ CLR, James:The Black Jacobins Publikigita da Vintage Books. Loko di publikigo: New York. Dato di publikigo: 1963. Idiomo: Angla.
- ↑ Dominican Republic - History of the Dominican Republic Encyclopaedia Britannica
- ↑ Central America::Haiti – The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 1ma di januaro 2021.