Historio di Arjentinia
On kredas ke homi ja habitis la teritorio di la nuna Arjentinia cirkume la 10ma yarmilo aK. Exempleri pri prehistoriala pikturi trovesas en kaverno nomizita Cueva de las Manos, en la nuna provinco Santa Cruz. Indijena populi qui praktikis agrokultivo habitis nord-weste, en la regiono Cuyo, en la monti di la nuna provinco Córdoba e pose en tale nomizita "mezopotamia Arjentiniana" (inter fluvii Paraná ed Uruguay), kontre ke grupi di chaseri e peskeri vivis precipue en Patagonia, Pampa e Chaco. Tastil esis la maxim granda pre-Kolumbiana urbo di Arjentinia, en qua habitis cirkume 3.000 personi. Ne savesas pro quo ol abandonesis.
Cirkume 200 aK tale nomizita "kulturo Condorhuasi" developis su proxim la nuna provinco Katamarca. Le Condorhuasi domestikigis lamai, e probable praktikis homala sakrifiki. Restaji de altra kulturo, nomizita Tafi (200 aK til cirkume 800), trovesis proxim Tukuman, ed anke edukis lamai.
Dum la 14ma e 15ma yarcenti, inkai konquestis regioni di la nuna provinci Jujuy, Salta, Katamarka e parto di la nuna provinci Tukuman e La Rioja.
Hispana Juan Díaz de Solís arivis en la baseno di Fluvio Plata en 1516. En 1520, Fernão de Magalhães deskovris la stretajo qua recevis lua nomo. En 1527, Sebastião Caboto exploris fluvii Paraná e Paraguay. En 1533, Hispani fondis urbo Santiago del Estero.
Buenos Aires, chef-urbo di la lando, fondesis dufoye. Unesmafoye en 1536, da Pedro de Mendoza kun la nomo Santa María del Buen Ayre, ma ol destruktesis pro ataki dal indijeni ed abandonesis en 1541, pro manko di nutrivi pos l'atako. Kelka de lua habitanti pose fondis Asuncion, en la nuna Paraguay. En 1580, Juan de Garay itere fondis l'urbo, e nomisis ol Ciudad de la Trinidad y Puerto de Santa María de los Buenos Ayres, pose nur "Buenos Aires". Ante ta duesma fondo, ye la 6ma di julio 1573 Jerónimo Luis de Cabrera fondis Córdoba, cirkume 700 km nord-weste de Buenos Aires.
En 1776, Carlos la 3ma kreis Vicerejio di fluvio Plata e separis lua administro de vicerejio Peru. En 1806 ed itere en 1807 Britaniani probis invadar Buenos Aires, ma lokala habitanti e trupi sub la komando di Santiago de Liniers agis por ekpulsar l'invaderi.
Kande l'informi pri la dissolvo di centrala guvernerio koloniala en Sevilla arivis en Buenos Aires en mayo 1810, cirkume 200 civitani, meze li Manuel Belgrano, Cornelio Saavedra ed altri, deklaris cabildo abierto (extraordinara asemblo di habitanti dum urjantesi o katastrofi) ye la 22ma di mayo 1810. Arjentinia divenis fakte nedependanta ye la 25ma di mayo 1810, kande lokala cabildo deklaris fideleso a lor revokita rejulo Fernando la 7ma, e ne al fratulo di Napoléon la 1ma, Joseph Bonaparte, lor fakte la suvereno di Hispania. Tamen, Arjentinia oficale proklamis sua nedependo erste ye la 9ma di julio 1816, che urbo San Miguel de Tucumán. Ye la sam yaro, José de San Martín organizis armeo qua trairis Andi por helpar la lukto por la nedependo di Chili.
Pos la nedependo eventis diversa konflikti - multa ek li sangoza - e militi inter politikisti e provincala guvernisti favorebla a federala sistemo (en qua provinci havas kelk autonomio), kontre politikisti defenseri di unitara sistemo (en qua la povo koncentresas che centrala guvernerio). En 1829, Juan Manuel de Rosas asumis kom guberniestro di provinco Buenos Aires e reprezentis exterlande la cetera provinci. Ilu komencis ataki kontre indijeni de Patagonia e negociis kun altra tribui por expansar sude la frontieri di la lando. Il sucedesis da debila guberniestri: Juan Ramón Balcarce, Juan José Viamonte e Manuel Vicente Maza.
Unionita Rejio okupis Falklandi en 1833. En 1835, Rosas itere elektesis guberniestro. Ilu proskiptis komerco di sklavi e protektis l'ekonomio. Ma balde komencis persequar lua opozanti unitaristi. Multa opozanti mortigesis, asasinesis od exilis su. Grupo di intelektuali, meze li Juan Bautista Alberdi, Esteban Echeverría e Domingo Faustino Sarmiento balde komencis kritikar la rejimo di Rosas.
De 1838 til 1840, Rosas konfrontis Franca blokuso establisita kande ilu refuzis donar privileji a Franca civitani. En 1852, helpita da Brazilia ed Uruguay e da trupi de provinci Entre Ríos e Corrientes, generalo Justo José de Urquiza, de provinco Entre Ríos, komandis 30 000 soldati kontre 22 000 soldati de Rosas, e vinkis li ye la 3ma di februaro ta yaro, en la batalio di Caseros. Rosa exilis su en Anglia. La vinkoza armeo di Urquiza eniris Buenos Aires 15 dii pose, e fusilagis multa kunlaborinti di Rosas.
En 1853, Arjentinia adoptis konstituco qua transformis la lando en federuro. De 1866 til 1870, pos l'invado di Arjentiniana teritorio da Paraguayana trupi por atakar la sudo di Brazilia, Arjentinia kombatis kune Uruguay e Brazilia kontre Paraguay, en la Milito di la Triopla Koalisuro, anke nomizita Milito di Paraguay. Pos ta milito, en qua Paraguay vinkesis, Arjentinia komencis recevar enmigranti de Europa, nome Italiani e Hispani.
Dum administri da Nicolás Avellaneda e Julio Argentino Roca - 1878 til 1884 - eventis tale nomizita Conquista del Desierto, literale "konquesto di la dezerto", ma fakte gentocido kontre indijeni, nome le Mapuche. De 1880 til 1929,la kresko dil ekonomio multiplikesis per 15, e la lando divenis un ek la 10 maxim richa de la mondo.[1]
Konservema grupi dominacis la politiko di la lando til 1912, kande lora prezidanto Roque Sáenz Peña sancionis lego kreinta universala votado por homuli e sekreta votado. To posibligis opozanta partiso Unión Cívica Radical vinkar l'unesma libera elekti en 1916 kun Hipólito Yrigoyen, qua guvernis unesmafoye til 1922. En 1928, Yrigoyen itere elektesis prezidanto, ma en 1930 ilu revokesis da stato-stroko.
Dum l'unesma e granda parto di la duesma mondomiliti, Arjentinia restis neutra, quankam ol furnisis nutrivi por Westala federiti dum la duesma mondomilito.[1]
En 1946, generalo Juan Domingo Perón divenis prezidanto unesmafoye. Kun lua spozino Evita, Perón kreis politikala movado konocata kom Peronismo, qua emfazis social equitato. En 1947, mulieri darfis votar. Peronismo recevis granda populala susteno, ma ol dividis profunde la socio en peronisti e kontreperonisti. En 1955 itere eventis stato-stroko, qua revokis Perón. Lu koaktesis exilar su. En 1958, Arturo Frondizi, del partiso UCRI (opozinta a peronismo) elektesis, ma altra stato-stroko revokis lu en 1962.
Peronismo divenis itere legala en 1973. Perón retroiris ad Arjentinia e asumis la povo kande Héctor José Cámpora renuncis. Kun lua morto ye la 1ma di julio 1974 lua spozino e vice-prezidantino María Estela Martínez de Perón asumis la povo. María Estela revokesis ye la 24ma di marto 1976 per nova militistala stato-stroko, e la generalo Jorge Rafael Videla asumis la povo. Balde komencis sangoza represo kontre personi konsiderata "subversiva".
De la 2ma di aprilo til la 14ma di junio 1982 militestri duktis dizastroza milito kontre l'Unionita Rejio pri la kontrolo di Falklandi. La milito produktis 649 morti e 1188 plusa soldati vundita. La vinkeso en la milito pluprofundigis l'ekonomiala e morala krizo en Arjentinia. Leopoldo Galtieri, lora prezidanto qua decidabis komencar la milito, renuncis.
La lando divenis itere demokratiala en 1983, kande Raúl Alfonsín elektesis. Alfonsín konfrontis l'ekonomiala krizo e judiciis militestri responsebla pri la milito. Dum lua administrado, Arjentinia, asemble kun Brazilia, Uruguay e Paraguay, fondis l'internaciona ekonomial asociuro Mercosur.
Alfonsín decidis investigar la krimini kontre homaro qui eventis dum la militarala diktatoreso. Membri de la tri unesma administrado militistala (Videla, Viola, Galtieri, ed alta oficiri) judiciesis e kelka ek li punisesis per enkarcerigo. Ye la 14ma di mayo 1989, dum severa krizo efektigita dal hiperinflaciono eventis prezidantal elekti en Arjentinia. Alfonsín renuncis 6 monati ante finar lua guvernisteso, e transferis la povo a Carlos Saúl Menem, del partiso Justicialista, qua vinkis l'elekto.
Menem indikis Domingo Cavallo kom lua ministro por la Ekonomio. Cavallo adoptis formuli neoliberala por l'ekonomio, exemple vendar entraprezi qui apartenis a la Stato. Ilu remplasis Austral po nova monetaro rinomizita Arjentiniana peso, kun kurso di kambio equivalanta 1 dolaro po 1 peso. En lua guverno anke signatis la Pakto di Asuncion, qua kreis Mercosur e divenis efikiva pos la 1ma di januaro 1994.
En 1999 Menem sucesis elektar lua sucedinto, Fernando de la Rúa, kun la suporto de parto dil opozantaro del partiso UCR. Tamen, la kontinueso di neoliberala politiki, note l'artificala manteno dil kurso di kambio peso-dolaro en 1:1, produktis nova krizo dum fino di 2000, qua divenis plu serioza en 2001. Pos probar uzar la forco por kontenar demonstreri, De la Rúa renuncis ye la 20ma di decembro. Quar altra politikisti - Ramón Puerta, Adolfo Rodríguez Sáa, Eduardo Camaño ed Eduardo Duhalde asumis la prezidanteso por kurta periodi e probis kontrolar la krizi politikala ed ekonomiala. Nur pos Néstor Kirchner, elektita en 2003, asumar povo, la krizi kontrolesis.