Urbala ferovoyo

De Wikipedio
(Ridirektita de Urbala fervoyo)
Treno en urbala ferovoyo di New York, Usa.
Tuneli en urbala ferovoyo di Taipei, Republiko Chinia.

Urbala ferovoyo, metroo o metropoliteno* esas elektrala sistemo di transporto per treni kun alta kapaceso or transporto di personi, qua ordinare transiras subtere o sur elevita ferovoyi, precipue en tre populoza regioni dil urbi. Sistemi di urbala ferovoyo distingesas de altra sistemi di transporto sur reli pro ke lia voyi ne havas fizikala intruzi de altra sistemi di transporto, exemple la transporto di kargajo en la sama lineo, o kruco-voyi kun stradi, edc.

Ordinare l'urbala ferovoyi uzas elektrala treni qui movas sur reli, ma kelka urbi usas monoreli, o treni kun bandaji kauchuka, o sistemi di magnetala levo. Kelka sistemi di urbala ferovoyi superiras la frontiero di ula urbo e ligas ol a vicina urbi.

La sistemo di urbala ferovoyo kun la maxima quanto di stacioni jacas en New York, habante entote 442 stacioni. L'urbi kun la maxim longa sistemi esas Shanghai e London (431.7 e 402 kilometri, rispektive). Segun quanto de pasajeri, la maxim uzata esas l'urbala ferovoyi di Seoul, Moskva e Tokyo, qui singladie transportas 6.7 milioni, 6.55 milioni e 6.33 milioni di pasajeri, rispektive.

Historio[redaktar | redaktar fonto]

Konstrukturo dil unesma urbala ferovoyo en London, dum la 19ma yarcento.
Eniro por la staciono 23rd Street de la metroo di New York.

En 1843, Charles Pearson propozis l'aperto di subtera tuneli ferovoyala en London por plubonigar la transporto en la urbo. Pos 10-yara diskuto, ca ideo aprobesis dal parlamento, ed en 1860 komencis la konstrukturo dil unesma lineo di metroo. La 6-kilometra lineo inauguresis en 1863, e funcionis per vapor-lokomotivi. La duesma urbo en la mondo qua inauguris metroo e l'unesma en Amerika esis New York, en 1870. Til 1900 nur 7 urbi inaugurabis sua sistemi: London en 1863, New York en 1870, Chicago en 1892, Budapest en 1896, Glasgow en 1896, Boston en 1897 e Paris en 1900.

Nune, plu kam 160 urbi e metropolala regioni havas sistemi di urbala ferovoyi, entote plu kam 8.000 kilometri di linei en la tota mondo, inkluzite plu kam 7 000 stacioni. Dum la 21ma yarcento, Popul-Republiko Chinia divenis la lando kun la maxima quanto di urbi - preske 60 - qui ja havas o konstruktabas sistemi di urbala ferovoyi.

Funcionado dil sistemi[redaktar | redaktar fonto]

La sistemi di urbala ferovoyi ordinare uzesas en granda urbi, urbal aglomeraji o metropolala regioni por transportar granda nombro de personi kun alta frequeso. Ofte li recevas granda quanto de pasajeri de altra sistemi di transporto kun plu mikra kapaceso, exemple autobusi, tramveturi o treni. Ordinare existas anke gareyi proxim stacioni di urbala ferovoyi ube on povas garar automobili e durar voyajar rapide til destini en la centro dil urbo o komercala loki. En kelka urbi ank existas biciklo-aparkeyi* proxim la stacioni.

Skema mapo pri urbala ferovoyi di Singapur.
En Sao Paulo, Brazilia, pasajeri qui arivas per treni en la ferovoyala staciono Luz (en l'imajo) povas acesar la staciono Luz dil urbala ferovoyo od inverse, sen pagar plusa tarifo.

Singla sistemo di urbala ferovoyo konsistas ek un o plura linei. En kelka kazi, du o plura linei dividas parto di sua voyi. En altra kazi, ula staciono servas du o plu multa linei di urbala ferovoyo e permisas al pasajeri de ula lineo transirar ad altra lineo sen pagar plusa tarifo. Granda stacioni ofte jacas en quarteri ube granda quanto de personi laboras od ube koncentresas multa komercala establisuri e servi.

Por faciligar la orientizo e movado di pasajeri, la treni di urbala ferovoyi havas skema mapi qui montras omna linei e stacioni dil sistemo. En singla stacioni existas mapi segun skalo qui montras stradi, placi, publika edifici ed altra interesiva loki proxim la staciono.

La konstrukto ed operaco dil sistemi di urbala ferovoyi esas kustoza. Maxim-multa-kaze li esas publike administrata, e multi recevas financala subsidiajo. Nune, guvernerii freque projetas sistemi di urbala ferovoyi en regioni kun alta demando di transporto. En kelka kazi, kande nova lineo kreesas, l'urbala administrerii interdiktas l'aceso di automobili od autobusi a centrala regioni servata per urbala ferovoyi, kun skopo modifikar l'uzo dil sistemi di transporto. De ta remplasigo rezultas diminuto dil aerala poluto e dil tempo spensata por movadi e perdata dum trafiko-konjestioni, importanta nedireta vantaji de ca sistemo di transporto, quankam freque esas nefacila mezurar ol ekonomikale.

La 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi en la mondo[redaktar | redaktar fonto]

Staciono Botafogo en l'urbala ferovoyo di Rio de Janeiro.
Staciono Saint Lazare en lineo 14 di sistemo di urbala ferovoyi di Paris.

Yen la listo di la 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi del mondo, rangizita segun lia extensi en kilometri.

Treno di urbala ferovoyo en Oslo, 1928.
Moderna treno dil metroo di Delhi.
# Urbo extenso dil
urbala ferovoyi
(km)
quanto
di stacioni
unesma lineo
inaugurita en
1 Shanghai 431.7 237 1995
2 London 402 270 1863
3 Beijing 372 218 1969
4 New York 337 442 1870
5 Berlin S-Bahn 331 166 1924
6 Seoul 317 293 1974
7 Moskva 305.7 185 1935
8 Madrid 293 300 1919
9 Guangzhou 215 120 1997
10 Paris 215 120 1900
11 Tokyo (Tokyo metro) 195.1 179 1927
12 Delhi 189.63 142 2002
13 Shenzhen 178.4 137 2004
14 México 176.8 175 1969
15 Valencia 175 169 1988
16 Hong Kong 174.4 82 1979
17 Chicago 173 144 1892
18 Washington DC 171 86 1974
19 Kobehavn 170 84 1934
20 San Francisco BART 167 44 1972
21 Berlin U-Bahn 147 173 1902
22 Singapur 146.5 89 1987
23 Hamburg 144 68 1908
24 Osaka 137.8 101 1933
25 Busan 131.9 121 1985
26 Barcelona 125 166 1924
27 Tokyo (Toei) 121.5 106 1960
28 Tehran 120 80 2000
29 St. Peterburg 110.2 65 1955
30 Taipei 110.1 96 1996
31 Stockholm 110 100 1950
32 München 103.1 100 1971
33 Santiago de Chile 103 108 1975
34 Hamburg U-Bahn 100.7 89 1912
35 Nagoya 89.1 83 1957
36 Nanjing 85 55 2005
37 Oslo 84.2 105 1966
38 Milano 83 94 1964
39 Rotterdam 78.3 62 1968
40 Newcastle/Sunderland 77.7 60 1980
41 Atlanta (MARTA) 77 38 1979
42 Dubai 75 47 2009
43 Wien U-Bahn 75 101 1976
44 Sao Paulo 74.3 64 1974
45 București 69.3 51 1979
46 Montreal 69.2 68 1966
47 Vancouver 68.7 47 1985
48 Toronto 68.3 69 1954
49 Kairo 65.5 50 1960
50 Kiyiv 65 50 1960