México
| México | ||
| ||
| Kelk imaji pri México. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Mexikia
| |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 19°26'0"N | |
| Longitudo: | 99°8'0"W | |
| Altitudo: | 2250 m | |
| Surfaco: | 1 485 km² | |
| Habitanti: | 9 209 944 (2020) | |
| Denseso di habitantaro: | 6000 hab./km² | |
| Horala zono: | UTC-6 | |
| Urbestro: | Martí Batres | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| www.df.gob.mx/ciudad/ | ||
.jpg)
México esas chef-urbo di Mexikia e la federala distrikto di la lando. Segun statistiki de 2015, ol havis 8 918 653 habitanti. Lua metropolala regiono havis 17 844 829 habitanti. Lua tota surfaco esas 1.485 km². Ol esas la maxim populoza urbo de Amerikana kontinento, ed un ek la maxim populoza del mondo.
Jacanta 19°26'N e 99°8'W, ol esas la maxim anciena chef-urbo de Amerikana kontinento, ed un ek la du fondita dal indijeni (l'altra esas Quito). Ol esas un ek la 32 enti de Mexikiana federuro. Ol esas l'unika urbo de la Federala Distrikto (Distrito Federal), e lua administrado esas separata de la 31 Mexikiana stati.
México esas importanta komercala, akademiala e financala centro en Nord-Amerika. Ank esas importanta turistala centro.
Nomizita, quale la lando, segun plu frua nomo dil urbo, Metz-xih-co, signifikante 'centre dil aqui di luno'.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
L'urbo fondesis dal Azteki en 1325 sub la nomo Tenochtitlán. L'anciena urbo Azteka fondesis centre de sistemo di lagi en la Valo di Mexikia. De 1325 til 1521 l'urbo kreskis en extenso ed en povo, e ja dominacis vasta teritorii kande Hispani arivis.
Pos desembarkar en Veracruz, Hernán Cortés avancis adsur Tenochtitlán, helpita da altra indijena populi,[1], ed arivis ibe ye la 8ma di novembro 1819.[2] Cortés e lua soldati marchis vers l'urbo e lua chefo, Moctezuma la 2ma, salutis Hispani. Li exchanjis donacaji, ma la kamaradeso ne duris multe.
Cortés enkarcerigis Moctezuma la 2ma e probis administrar tra ilu.[3] La tensi kreskis, ed ye la 30ma di junio 1520 (dato konocita kom La Noche Triste, "la trista nokto") l'Azteki revoltis kontre Hispani e probis ekpulsar li del urbo. Cortés riunigis lua soldati en Tlaxcala, e komencis asiejar Tenochtitlán en mayo 1521. Dum tri monati l'urbo subisis hungro ed anke la dissemo di variolo adportita de Europa dal Hispani.[1] Cuauhtémoc, lor la chefo dil Azteki, kapitulacis en agosto sam yaro. Tenochtitlán preske destruktesis komplete.
Cortés komence establisis su en Coyoacán, ma pose ilu decidis rikonstruktar Tenochtitlán por eliminar tota restaji del anciena Azteka rejio. En 1525, México divenis chef-urbo di vicerejio Nova-Hispania e la politikala centro di Mexikia. La vicerejulo vivis en palaco konstruktita en la precipua placo dil urbo, nomizita Zócalo. La Metropolala Katedralo konstruktesis en l'opozanta latero di la placo.
Kande Francia okupis Hispania dum la komenco dil 19ma yarcento, la municipo di México deklaris esar favorebla a la kreado di suverena administrado, qua guvernabus dum l'okupo. La membri plu radikala, exemple Francisco Primo de Verdad y Melchor de Talamantes, pensabis ke la nedependo mustis esar definitiva, e li havis la suporto di lora vicerejulo José de Iturrigaray. Tamen, reaktema movado enkarcerigis la membri dil municipo ed obtenis la revoko la vicerejulo.
Kande komencis la revoluciono pri la nedependo en Dolores, Guanajuato, un ek la skopi de la revolucioneri esis okupar México, ma li faliis. Til 1820, kande Mexikiana revoluciono preske extingabis, itere eventis revolti en México kontre la vicerejulo. Lor la konspireri esis la sama reaktema grupo qua obtenis la revoko di Iturrigaray. Pos l'aprobo di la konstituco di 1812 en Hispania, ta grupo temis perdar privileji. Inter la revolteri esis Agustín de Iturbide, qua signatis pakto kun Vicente Guerrero pri la nedependo di Mexikia. Ye la 27ma di septembro 1821 l'armeo di Agustín de Iturbide sucese eniris l'urbo, qua proklamesis chef-urbo di la lando pos la nedependo, e deklaresis imperiestro di la lando. Ye la 18ma di novembro 1824 Méxiko deklaresis federala distrikto, kun administrado separita del altra stati di Mexikia.
Tota la politikala disputi en Mexikia ank eventis en México, inkluzite un ek la Franca invadi en Mexikia, de 1861 til 1867, ed okupesis da Usana trupi de 1847 til 1848, dum la [[[milito Mexikian-Usana]]. Dum la 19ma yarcento eventis granda modifikuri en la urbo, exemple drenado di vicina lagi e konstrukturo di linei di tramoveturi.
Dum Mexikiana revoluciono l'urbo intersequante okupesis da la trupi komandita da Francisco Ignacio Madero en 1911, pose da Pancho Villa ed Emiliano Zapata en 1914, e fine da Venustiano Carranza. Pos la sangoza eventi de la Mexikiana revoluciono, Mexikia vivis epoko di politikala stabileso de 1929 til 2000, kande la partiso PRI (Partido Revolucionario Institucional, "Institucala Partiso di la Revoluciono") esis en povo.
México kreskis plu multe dum la 20ma yarcento, ed en 1968 l'urbo gastigis l'Olimpiala Ludi malgre la nomizita "Masakro di Tlatelolco", kande l'armeo pafis kontre populala protesti di studenti e laboristi qui okupabis la Placo Plaza de las Tres Culturas dek dii ante l'inauguro-ceremonio. En 1970, ed itere en 1986, l'urbo gastigis la Mondala Kupo di Futbalo.
La Mondala Kupo di Futbalo di 1986 eventis 8 monati pos la granda ter-tremo kun forteso 8.1 che la skalo di Richter, qua frapis la urbo ye la 19ma di septembro 1985.[4] Malgre la ter-tremo di 1985 ne esir tam mortigiva o destruktiva kam simila eventi en Azia o Latin-Amerika,[5] ol esis politikala dizastro por la singla partiso PRI. La guverno esis paralizita pro burokratismo e korupto, e la civitani mustis organizar lia propra esforci por rikonstruktar multa ek la domi.
La punto decidiganta posible esis l'elekti di 1988. Ca yaro, du kandidati disputis la prezidanteso di Mexikia: Carlos Salinas de Gortari de la partiso PRI, e l'opozinto Cuauhtémoc Cárdenas, filiulo dil ex-prezidanto Lázaro Cárdenas, suportita da koalisuro di partisi de sinistra. La sistemo di kontado di voti "falis" pro manko di energio che la loko ube la voti del urni kontesis. Kande l'energio riestablisesis, la vinkinto esis Salinas, malgre Cárdenas havabis la majoritato de la voti ante ke la lumi finis. Pro la rezulti de la fraudoza elekti, Cárdenas divenis membro de la partiso PRD (Partido de la Revolución Democrática). En 1997 ilu divenis l'unesma urbestro di México direte elektita dal populo. Lua partiso itere vinkis l'elekti en 2000, 2006 e 2012.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
México jacas ube antee existis la Lago Texcoco, qua komencis drenesar pos la 17ma yarcento e desaparis komplete. Pro to, la subsulo dil urbo esas richa en argilo. Lua reliefo esas plana kun kelka kolini, ma cirkondata dal montaro Guadalupe adnorde, e dal montaro Santa Catarina adeste del urbo. Lua maxim alta punto jacas cirkume 2.500 metri super la marala nivelo.
La monti qui cirkondas parti dil urbo desfaciligas lua ventilo e la disperso dil aerala poluto. Pro to, dum yari México konsideresis un ek la maxim polutita urbi del mondo. Segun statistiki del Unionita Nacioni, en 1992 l'aerala poluto produktis 1.000 morti e 35.000 enhospitaligi.[6] Pos ta yaro, eventis multa plubonuri pri ambientala* aferi, e nun la niveli di ozono ed altra polutili esas simila a de Los Angeles.[7]
La dominacanta klimato dil urbo esas subtropikala kun influo dil altitudo (Cwb segun la klimatala klasifikuro da Köppen). La mezavalora temperaturo en mayo esas 20°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en januaro esas 14,6°C. La temperature rare falas infre 3°C o superiras 30°C dum la yaro.
La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 846,1 mm, esanta la somero la maxim pluvoza sezono. La maxim pluvoza monato esas julio, kun mezavalore 189,5 mm. Pro l'influo dil altitudo, pluvas plu intense sude del urbo.
Kelka turistal e kultural atraktivi
[redaktar | redaktar fonto]
- Teatri
- Palaco pri Bel Arti (Palacio de Bellas Artes) - konstruktita de 1904 til 1934, ofras spektakli pri opero, baleto e pri klasika e populara muziko
- Muzei
- Muzeo pri Modern Arto (Museo de Arte Moderno) - Inaugurita en 1964, kontenas verki de 1920 til nun.[8]
- Muzeo dil Urbo (Museo de la Ciudad de México) - la muzeo jacas en palaco konstruktita en 1536, e kontenas objekti de la 16ma til la 20ma yarcenti.[9]
- Nacionala Muzeo pri Antropologio (Museo Nacional de Antropología) - kontenas objekti de diversa kulturi qui vivis en Mexikia de 200 aK til 1521 (periodo Azteka)
- Nacionala Muzeo pri Arto (Museo Nacional de Arte) - kontenas pikturi produktita da Mexikiani e da stranjeri de 1550 til 1954. Inter altri, esas verki da Cristóbal de Villalpando, Diego Rivera, Frida Kahlo, José Clemente Orozco e David Alfaro Siqueiros.[10]
- Muzeo Tamayo - kreita en 1981, kontenas verki dal piktisto Rufino Tamayo e da altra moderna e nuntempala artisti.[11]
- Muzeo Frida Kahlo - jacante an la domo ube vivis Frida Kahlo, qua transformesis en muzeo en 1958.[12]
- Loki
- Zócalo o Plaza de la Constitución ("Placo di la Konstituco") - kreita en 1524 ol kovras aproxime 46,800 m² (195 m x 240 m). En la placo jacas la Metropolala Katedralo (konstruktita en tri etapi, de 1571 til 1813) e la Prezidantala Palaco. En lua centro jacas masto kun giganta standardo di Mexikia. La diala ceremonio di levo di la flago atraktas multa turisti.
- Paseo de la Reforma - un ek la maxim importanta avenui de México, longa de 14,7 kilometri, ol inauguresis dal imperiestro Maximiliano la 1ma di Mexikia. Inter la monumenti en l'avenuo esas la Monumento pri la Nedependo, inaugurita ye la 16ma di septembro 1910.
- Altra edifici - Latinal Amerikana Turmo (Torre Latinoamericana) esas edifico inaugurita en 1946 kun altajo di 204 metri, kun belvedero en lua maxim alta pavimento. La Postala Palaco (Palacio Postal, anciena postokontoro dil urbo) deklaresis nacionala monumento en 1987, e nun esas sideyo dil Muzeo pri Historio e Navala Kulturo. La Katedralo di México (1571 til 1813) en la placo Zócalo, mixas Gotika, *Platereska (transita stilo inter Gotiko e Baroko), Baroka e Neoklasik stili en lua arkitekturo, e konstruktesis en la sama loko kam Azteka templo.
- Parki
- Ekologiala Parko Xochimilco (Parque Ecológico Xochimilco) - inaugurita en 1989 ol okupas 180 hektari, di qui 50 kovresas da aquo[13], esanta fragmento dil olima lago Xochimilco. La parko prezervas naturala peizaji qui existis en la urbo ante l'arivo di Hispani.
- Parko Chapultepec - Kun 647 hektari, la parko kontenas botanika gardeno, zoo*, lagi, e la Nacionala Muzeo pri Antropologio. La Kastelo di Chapultepec, an la parko, uzesis kom imperiala e pose prezidantala palaco.[14] En la eniro dil bosko esas la Monumento pri la Yuna Heroi, qua memorigas la yuna kadeti qui defensis la fortreso kontre Usana invado en 1847.[14]
- Parko Tezozómoc - Kun 28 hektari en la nordo dil urbo, ol inauguresis en 1982. Ol havas mikra bosko, artificala lago kun insuleto ed uzesas por la vicina habitanti dum libera tempo.
- Nacionala parko di la fonti di Tlalpan - kun 129 hektari en la sudo dil urbo, ol inauguresis en 1936. Ol esas habiteyo por tortugi, anadi e diversa fishi.
- Nacionala Parko Cumbres del Ajusco - Un ek la parki vicina a México, ed un ek la maxim konocata da lua habitanti. Monto Ajusco, qua donas lua nomo a la parko, esas videbla de omna loki dil urbo, ed atingas 3900 metri di altitudo. La parko havas 920 hektari, ed inauguresis en 1936.
Fratala urbi
[redaktar | redaktar fonto]Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Historia de la Ciudad de México - URL vidita ye 14ma di oktobro 2008. Idiomo: Hispana.
- ↑ Marroqui, Jose Maria:La Ciudad de Mexico. Publikigita da Ayuntamiento del Distrito Federal. Loko di publikigo: Mexico City. Dato di publikigo: 1969. Pagino/pagini: 21-25.
- ↑ Conquistadors - Cortés. Novembro 1519 - Montezuma Arrested - Publikigita da PBS. URL vidita ye 17ma di aprilo 2011.
- ↑ Campus, Yunnven:A 20 años del sismo del 85 Publikigita da Televisa. Loko di publikigo: Ciudad de México. Dato di publikigo: 19ma di septembro 2005. URL vidita ye 4ma di oktobro 2008. Idiomo: Hispana.
- ↑ Moreno Murillo, Juan Manuel:The 1985 Mexico Earthquake. Publikigita da Universidad Nacional de Colombia.
- ↑ O'Connor, Anne-Marie:Mexico City drastically reduced air pollutants since 1990s Nomo di la publikigo: The Washington Post. Dato di publikigo: 1ma di aprilo 2010.
- ↑ Cave, Damien:Vertical Gardens in Mexico a Symbol of Progress Nomo di la publikigo: The New York Times. Dato di publikigo: 9ma di aprilo 2012.
- ↑ Museo - Museo de Arte Moderno -
- ↑ Museo de la Ciudad de México -
- ↑ Museo Nacional de Arte -
- ↑ MT. Museo Tamayo -
- ↑ LA CASA AZUL: EL UNIVERSO ÍNTIMO DE FRIDA KAHLO -
- ↑ Parque Ecológico de Xochimilco (PEX) -
- ↑ 14,0 14,1 Castelo de Chapultepec, hapultepec, bosque de Chapultepec - Autoro: visitmexico.com. URL vidita ye 22ma di januaro 2016. Idiomo: Portugalana.
