Madrid
| Madrid | ||
| ||
| Kelk imaji pri Madrid. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Hispania
| |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 40°25'08"N | |
| Longitudo: | 3°41'31"W | |
| Altitudo: | 655 m | |
| Surfaco: | 605,77 km² | |
| Habitanti: | 3 334 720 (2020) | |
| Denseso di habitantaro: | 5265,91 hab./km² | |
| Horala zono: | UTC+1 (UTC+2 dum la somero) | |
| Urbestro: | José Luis Martínez-Almeida (PP) | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| http://www.madrid.es | ||
.JPG)
Madrid esas la chef-urbo e maxim populoza urbo di Hispania. Ol havis 3 334 720 habitanti en 2020. Lua tota surfaco esas 607 km². Lua metropolala regiono havis 6 779 888 habitanti ye la sam yaro,[1] esanta la 2ma maxim populoza metropolala regiono del Europana Uniono, dop la metropolala regiono di Paris.
Madrid gastigas la sideyo di la monarkio Hispana, di la ministraro, di tale nomizita Cortes Generales (Hispana parlamento, konsistanta ek la kongreso di deputati e la senato), di la Supera Tribunalo e di la Konstitucala Tribunalo, ed ank esas la rezideyo oficala dil monarko e dil chefministro. Ol esas la 4ma maxim richa urbo di Europa, dop London, Paris e Moskva.
Madrid esas importanta centro kulturala, e gastigas multa muzei e 6 importanta universitati publika: l'Universitato Complutense di Madrid (la 3ma maxim granda de Europa, segun quanto di studenti), l'Autonoma Universitato di Madrid, la Politeknikal Universitato di Madrid, l'Universitato Karolus la 3ma (Carlos III) di Madrid, l'Universitato Rejulo Juan Carlos, e l'Universitato Alcalá.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]Madrid havas multa paleontolgiala jaceyi, mem de ante l'aparo di hominidi: proxim la ponto di Toledo trovesis restajo di animalo semblanta rinocero sen korno de Mioceno, to esas, 18 milion yari ante nun, kande la klimato esis plu varma e sika. La maxim anciena homala restaji, trovita an la rivi dil riveri Manzanares, Jarama e Henares evas de paleolitiko. Tamen, del epoko Romana e Vizigota trovesis poka restaji, e posible ca zono havis poka habitanti. On kredas ke la restaji di anciena baziliko, trovita cirkum la nuna katedralo di Almudena, esas del epoko Vizigota.
L'unesma skribita informi pri Madrid evas de la 9ma yarcento, dum Mohamedana okupo en Al-Andalus, kande Mohamed la 1ma di Kordoba konstruktis fortreso (hiṣn) an promontorio apud rivero Manzanares, ube nun existas la katedralo di Almudena. Ca fortreso konstruktesis por vigilar la chosei qui trairis la monti di Guadarrama e protektar Toledo. Cirkum ca fortreso gradope kreesis kolonieto nomizita Magerit, qua atakesis multafoye da kristana reji. Dum exkavi facita en 2011, deskovresis 70-metra restajo di anciena murego Araba, montranta ke posible l'urbo esas plu anciena.
En 932, rejulo Ramiro la 2ma di Leon atakis la fortreso di Madrid, probante konquestar Toledo, sensucese. Tamen, ilu sucesis destruktar partale la defensi di Madrid e vicina arei. Arabi rinforcis la defensi, tamen en 1085 Toledo kaptesis da Alfonso la 6ma di León, qua anke kaptis Madrid sen rezisto, probable pos kapitulaco. La regiono divenis parto del rejio Kastilia, e kristani remplasis Mohamedani an la centrala quartero dil urbo.
Dum la sequanta yarcento, Madrid atakesis dal Mohamedani Almoravid, qui incendiis ol en 1109, e dal Almohaid, qui siejis ol en 1197. Ante, en 1188, unesmafoye delegaciono de Madrid partoprenis la Korti di Kastilia. En 1202, Alfonso la 8ma di Kastilia editis charto a Madrid qua establisis la funcionado di municipala konsilistaro.
En 1309, unesmafoye la Korti di Kastilia kunsidis en Madrid, dum la regno di Fernando la 4ma, e pose en 1329, 1339, 1391, 1393, 1419 e dufoye en 1435. Pos l'unigo di la rejii di Hispania sub singla krono, la Korti kunvokesis plu ofte. Ye la 13ma di februaro 1561, Felipe la 2ma decidis instalar la Korti en Madrid definitive, remplasante Toledo en ca afero.
La habitantaro duris kreskar, de 4600 personi en 1530 til 37.500 personi en 1594. De 1601 til 1606, dum la regno di Felipe la 3ma, la chef-urbo di Hispania transferesis Valladolid, ma pose retrotransferesis definitive a Madrid. Tamen, malgre ke ol itere recevis diplomacisti, nobeli e richa personi, granda parto de lua habitantaro duris transvivar en povreso. En 1625, Felipe la 4ma abatis l'antea murego dil urbo e konstruktis nova murego, la lasta, nur por fiskal aferi. Ca murego duris til la 19ma yarcento.
Dum la milito pri Hispana sucedo, la kontrolo sur Madrid chanjis multafoye, inter le Bourbon e le Habsburg. Erste ye la 3ma di decembro 1710, Felipe la 5ma di Hispania, de la dinastio Bourbon, prenis kompleta kontrolo sur ol. Felipe konstruktis la Rejala Palaco, la Rejala Fabrikerio di Tapeti e la precipua rejala akademii. Dum la regno di Carlos la 3ma di Hispania, lu probis transformar Madrid en vera chef-urbo, e konstruktis drenotubi e kloaki, instalis publika lumizo, konstruktis diversa monumenti interne la urbo e nekropoli exter ol. Tamen, la reformi dekretita da lua ministro opozesis da la habitantaro, qua komencis revolto konocata kom sedicio di Squillace.
En marto 1808, ante minaco di invado da Napoleonala trupi, la rejala familio abandonas Madrid ed iris rezidar che palaco Aranjuez. Ye la 2ma di mayo sam yaro, komencas populala revolto kontre Franca okupado, qua represesis violentoze ye la sequanta dio. Rejulo Joseph Bonaparte imperis la destrukto di kunventi por konstruktar placi, inter altra modifikuri urbala.
En 1860 aprobesis urbala projeto por Madrid, qua komencis elaboresar en 1857, ed aplikesis en 1871. La horizonto di la projeto esis 100 yari, ed ol kalkulis ke Madrid havus 450 mil habitanti en 1957. Un ek l'unesma quarteri kreita pro ca projeto esis Argüelles. L'unesma linei di tramveturo dil urbo inauguresis en 1871. En 1872, lora Nacionala Muzeo pri Pikto e Skulto, konocita kom Museo de la Trinidad, desaparis e lua artoverki transferesis a la Nacionala Muzeo Prado, kreita da Fernando la 7ma di Hispania. Dum la fino dil 19ma yarcento inauguresis la ferovoyala sistemo dil urbo, e tri ferovoyala termini: Atocha (1851), Madrid-Príncipe Pío (1861) e Delicias (1880).
Dum l'unesma 30 yari de la 20ma yarcento, Madrid atingis 1 milion habitanti, e nova quarteri, exemple Las Ventas, Tetuán, o El Carmen habitesis da la proletariaro. Dum ca epoko, konstruktesis l'avenuo Gran Vía, longa de 1,3 kilometri e larja de 25 til 35 metri, e l'unesma lineo di metroo inauguresis en 1919.
L'elekti ye la 12ma di aprilo 1931 vinkesis da republikani e socialisti, per 69,2% ek la voti. Pedro Rico, de la partiso Republikana Demokrata Federala divenis alkaldo. Ank en 1931 Hispania divenis republiko. Un del unesma agadi de la nova guvernerio esis apertar rejala proprieto Casa de Campo a publika uzo. Ye la 17ma di julio 1936 komencis interna milito di Hispania en Melilla, e poka hori pose ol saveskis en Madrid. Un ek la maxim trista epizodi dum l'interna milito en la urbo esis tale nomizita "masakro di Paracuellos", serio di mortigi qui eventis de la 7ma di novembro til la 3ma di decembro 1936, en qui 2500 personi o plusa, dextrani, ex-nobeli o suspektiti pri simpatiar kun rebeli de Falange, ocidesis. Madrid anke subisis artilrial ed aerala bombardi dum l'interna milito. Pos finir la milito ye la 1ma di aprilo 1939, l'urbo komencis subisar la represo Frankoista, e de 200 til 250 individui mortigesis omnadie.
Pos finir la milito, Madrid itere komencis kreskar, pro l'arivo di migrinti ventinta de ruro. Depos la 5ma di junio 1948 til la 31ma di julio 1954, komencis anexo di 13 vicina urbeti a lua teritorio: Aravaca, Barajas, Canillas, Canillejas, Chamartín de la Rosa, Fuencarral, Hortaleza, El Pardo, Vallecas, Vicálvaro, Villaverde, Carabanchel Alto e Carabanchel Bajo. La tota surfaco dil urbo augmentis de 68,42 km² til la nuna 607 km², e l'urbo ganas plusa 300 mil habitanti.[2]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
La reliefo di Madrid esas partale kolinoza, jacanta an la centrala zono di Iberia. La centro del urbo jacas 657 metri super la marala nivelo. La maxim alta punto jacas 846 metri super la marala nivelo.
La maxim importanta rivero di Madrid esas Manzanares, longa de 92 kilometri, qua naskas an neveo Ventisquero de la Condessa, en la komunitato autonoma di Madrid, e debushas ja fora Madrid an rivero Jarama, qua su ipsa debushas an fluvio Tago. Un ek l'enfluanti di Manzanares esas rivereto Meaques.
Madrid jacas an la frontiero inter la klimati miarida kolda (Bsk segun la klimatala klasifikuro da Köppen) e Mediteranea (Csa). La nomizita "insuli di kaloro urbala" influas en la klimato del urbo. La mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 25,6°C, dum ke la mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 6,3°C. En kelka zoni del urbo povas nivar dum 1 til 5 dii dil vintro.
La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 420,9 mm, e la maxim pluvoza monato esas oktobro, kun mezavalore 59,5 mm.
Turismo
[redaktar | redaktar fonto]Madrid esas sideyo dil Organizuro Internaciona Pri Turismo dil Unionita Nacioni. En 2018, l'urbo vizitesis da 10,21 milion turisti, di qui 53,3% esis stranjeri.[3] La maxim multa ek li esis Usani, pose Italiani, Franci, Britaniani e Germani.[3]
Un ek la simboli dil urbo maxim vizitata esas Plaza Mayor, granda placo konstruktita de 1580 til 1619 da Felipe la 2ma, e komence uzesis kom komercala loko. Ol distas 300 metri de altra famoza placo multe vizitata, nomizita Puerta del Sol.
- Muzei
La maxim vizitata muzeo di Madrid esas Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, qua inauguresis en 1990 e recevis 3,8 milion viziteri en 2018.[3] La muzeo havas tri sideyi, e gastigas importanta exempleri pri modern arto de la 20ma yarcento, nome pikturi da Pablo Picasso, Salvador Dalí, René Magritte, Francis Bacon, ed altri. Ol jacas proxim ferovoyala e metroala staciono Atocha. En 2020, pro l'epidemio di KOVID-19 la muzeo recevis poke plu kam 1,2 milion viziteri, tamen ol duris esas la 6ma maxim vizitita muzeo de la mondo.
La Nacionala Muzeo Prado (Hispane:Museo del Prado), inaugurita en 1819, esas la maxim importanta muzeo pri arto di Hispania, e recevis 2 427 178 viziteri en 2022[4]. Ol gastigas plu kam 35 mil pikturi, inkluzite importanta maestroverki da Hispana, Flandriana ed Italiana piktisti, nome El Greco, Diego Velázquez, Francisco de Goya (la maxim granda kolekturo de la muzeo),[5], Peter Paul Rubens, Albrecht Dürer, ed altri. L'edifico dil muzeo havas entote 41 995 m². Ensemble, Museo del Prado, Muzeo Thyssen-Bornemisza e Muzeo Reina Sofía formacas tale nomizita "Triangulo dil Arto", jacanta en regiono surnomizita Paisaje de la Luz, qua deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal UNESKO en 2021.
.jpg)
La Nacionala Muzeo pri Arkeologio di Madrid (Hispane: Museo Arqueológico Nacional) montras restaji de la prehistorio til la 19ma yarcento, trovita precipue en Iberia, exemple la "Damo de Elche", skulturo facita sur silexo ante de Romana dominaco en la peninsulo. Existas importanta kolekturo di mozaiki Romana, di ceramikaji Greka, di Islamal arto e Romanika arto. Ol anke gastigas riprodukturi di pikturi facita an la groto di Altamira.
La Muzeo pri Amerika (Museo de América) kreesis en 1941, e gastigas kolekturi arkeologiala ed etnografiala pri populi de Amerika - inkluzite de Usa e de Brazilia, ma anke de Filipini e de Oceania, parti ek li olim aparteninta a la Nacionala Muzeo pri Arkeologio. Ol prezervas plu kam 25 mil objekti, di qui cirkume 2,5 mil expozesas. Cirkume 12 mil ek l'objekti apartenas a kulturi qui existis ante l'arivo di Cristoforo Colombo, exemple manuskripti de le Maya.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Cifras oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de enero - Publikigita da Instituto Nacional de Estadísitca. Idiomo: Hispana.
- ↑ Autoro: José María García Alvarado, Miguel Ángel Alcolea Moratilla. Cambios municipales en la Comunidad de Madrid (1900-2003). Nomo di la publikigo: Anales de Geografía. Publikigita da Universidad Complutense de Madrid. Dato di publikigo: 24ma di septembro 2005.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Anuario de Turismo. Madrid. 2018 - Publikigita da Madrid Destino. URL vidita ye 21ma di septembro 2019. Idiomo: Hispana.
- ↑ Datos de visitas - Publikigita da Museo Nacional del Prado. URL vidita ye 3ma di januaro 2023. Idiomo: Hispana.
- ↑ Nuevo acuerdo de colaboración entre el Museo del Prado y el grupo de comunicación japonés Yomiuri Shimbun - Publikigita da Museo Nacional del Prado. Dato di publikigo: 21ma di oktobro 2010. URL vidita ye 28ma di oktobro 2010. Idiomo: Hispana.