Historio di Chili
La maxim anciena restaji pri l'unesma habitanti di Chili evas de 14.800 aK. La "kulturo Chinchorro" habitis la litoro di Chili proxim dezerto Atakama de cirkume 7020 aK til 1500 aK. Li transvivis de chasado e kolektado e mumiigis lia mortinti. Altra populi (Atakamani, Aymara, Diaguiti) vivis norde, kontre ke sude del fluvio Aconcagua vivis le Mapuche. Che Pasko-insulo vivis populo Rapanui, qua preske desaparis dum la 19ma yarcento.
Portugalano Fernão de Magalhães esis l'unesma Europano qua vidis la teritorio di la nuna Chili, en 1520. Magalhães deskovris la stretajo qua nun portas lua nomo. Tamen, l'unesma Hispano qua fakte exploris Chiliana teritorio esis Diego de Almagro, societano di Francisco Pizarro en la konquesto di Peru. Pro disputi inter lu e Pizarro pri la richesi dil imperio Inkao, Almagro decidis explorar suda regioni, ed en 1535, ilu departis a la regiono konocata kom "valo de Chili". Posible lu audis rumori pri l'existo di urbo nomizita "Paititi", qua esus plu richa kam Cuzco. Pos trairar tale nomizita "Inkao-voyo" (Hispane: Camino del Inca), Almagro trairis Andi, e perdis multa soldati pro koldeso. Pos non monati, lu arivis a la nuna Copiapó ye la 21ma di marto 1536. Almagro recevis teritorio de la rejo Hispana, ed organizis gubernio nomizita Nova-Toledo, e konfrontis unesmafoye le Mapuche, en la batalio di Reinohuelén. Deceptita, sen trovar richesi e fatigita, lu revoltis kontre Pizarro en 1537.
En 1539, Pizarro permisis Pedro de Valdivia organizar la duesma expediciono a la sudo di Chili. Pos trairir Atacama, Valdivia fondis diversa urbi, e konfrontis aborijena chefo Michimalonco. Ye la 12ma di februaro 1541, ilu fondis Santiago di Nova Extremadura, nun Santiago de Chili.[1] Valdivia proklamesis generala-kapitano e guberniestro di Nova-Extremadura. En 1553, aborijeni Mapuche komencis revolto, e pos diversa batalii, Valdivia kaptesis e mortigesis dal indijena chefo Lautaro. La konflikti kun indijeni duris dum multa yari til establiso di paco e frontiero en 1641, agnoskinta la nedependo di le Mapuche.
Dum kolonial epoko, Chili subisis diversa ter-tremi violentoza. Exemple ye la 16ma di decembro 1575, ter-tremo ed ondego frapis la sudo di Chili, e destruktis urbi La Imperial, Villarrica, Valdivia e Castro. Ye 22:30 kloki la 13ma di mayo 1647, violentoza ter-tremo destruktis Santiago e produktis de 600 til 1000 morti. La "kabildo" (lokala asemblo guvernala) kunsidis unesmafoye pos la ter-tremo erste ye la 3ma di junio sam yaro. Ye la 10ma di marto 1681 eventis ter-tremo proxim Arica kun kalkulita forteso di 7.3 segun skalo di Richter qua produktis 133 morti, ed ye 4:45 kloki la 8ma di julio 1730, ter-tremo kun kalkulita fortreso 8,7 segun skalo di Richter frapis Valparaíso e produktis 3000 morti e granda destruktado en la centro di Chili. L'ondego rezultinta penetris 2 kilometri de la rivo en Quintero.
.svg)
La Generala Kapitanio di Chili, ante nomizita Kapitanio Nova-Extremadura, apartenis a Vicerejio Peru til la nedependo di Chili. Pro la granda disto de la precipua komercala voyi di la kapitanio, e pro la konflikto kun le Mapuche, Chili restis povra regiono habitata da poka Hispani, e produktis ledro, graso e frumento por la Vicerejio.
La nedependo-procedo di Chili komencis ye la 18ma di septembro 1810, kande la provizora guvernerio proklamis republiko, ma en 1814 royalista trupi riprenis kontrolo di la povo. Patriota trupi refujis su en Mendoza, ube unionesis ad Arjentiniani por formacar tale nomizita "Andian armeo". En februaro 1817, José de San Martín trairis Andi kun l'Andian armeo, e vinkis Hispani en la batalio di Chacabuco ye la 12ma di februaro. La nedependo deklaresis ye la 12ma di februaro 1818. Hispani vinkesis komplete erste ye la 5ma di aprilo 1818 che la batalio di Maipú. Bernardo O'Higgins divenis l'unesma chefo di stato di la lando, sub la titulo "supra diktatoro". O'Higgins komencis reformi qui nekontentigis la politikala oligarkio, e koaktesis abdikar en 1823. La sama yaro aprobesis konstituco qua abolisis sklaveso, e Chili divenis l'unesma Latin-Amerikana lando qua liberigis sklavi.[2]
Malgre nedependanta, Chili mantenis la stratigo sociala del epoko koloniala, kun la politiko komandita dal oligarkii. La granda farmisti restis povoza. Pos ke la konservemi vinkis la nomizita "Revoluciono di 1829", komencis epoko di stabileso, e la lando adoptis nova konstituco en 1833.
Gradope la lando komencis l'expanso di lua frontieri: l'arkipelago di Chiloé enkorpigesis en 1826. En 1839 eventis konflikto kontre la kunfederuro Peru-Bolivia pri marala dominaco en Pacifiko. Pos Chiliani vinkir la batalio di Yungay la milito finis e la kunfederuro Peru-Bolivia desaparis. Dum la yari 1840a probesis koloniigar Llanquihue e vicineso kun German enmigranti.
| Precipua artiklo: Milito di Pacifiko |
Konseque de la milito di Pacifiko Chili konquestis teritorii de Bolivia e Peru, norde de la lando. Pos l'interna milito en 1891 la prezidanto e la kongreso dividis la povo.
Pos militistala stato-stroko en 1924, eventis periodo di politikala neestabileso, qua duris til 1932. Carlos Ibáñez del Campo guvernis la lando du foyi en ta periodo: en 1925, e fakte kom diktatoro de 1927 til 1931.
En 1964, Eduardo Frei Montalva elektesis prezidanto e komencis ekonomiala e sociala reformi, inkluzite agrala reformo, ma afrontis rezisti da sinistrani, qui judikis la reformi poke utila, e da dextrani, qui judikis li ecesiva.
La prezidantal elekto qua eventis en 1970 vinkesis da Salvador Allende, l'unesma socialista prezidanto direte elektita dal populo. Pos l'elekto, Usa lansis ekonomikala sancioni kontre Chili. Ye la 11ma di septembro 1973 militestri, komandita da Augusto Pinochet kaptis povo e komencis diktatoreso qua duris til 1990, malgre la nacionala plebicito qua eventis la 5ma di oktobro 1988.
Ye la 11ma di marto 1990 Patricio Aylwin, l'unesma elektita prezidanto pos la diktatoreso di Pinochet, asumis la povo. Eduardo Frei Ruiz-Tagle, filiulo di Eduardo Frei Montalva, sucedis Aylwin en 1994. En 2006, socialista politikistino Michelle Bachelet divenis l'unesma muliero prezidanto di la lando.
En 2010, malgre la granda populareso di Bachelet, el ne esis kapabla pri helpar la vinko di elua kandidato, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, e la kandidato di centro-dextra, Sebastián Piñera, vinkis l'elekto.[3] Piñera asumis pos la ter-tremo di 2010, e adoptis projeto por rikonstruktar l'afektita zoni. La sam yaro eventis l'acidento en la kupro-mineyo di San José en Copiapó, ube 33 ministi enterigesis ma retroduktesis vivanta pos 69 dii. Dum lua administrado, l'ekonomio kreskis plu kam 5% e l'inflaciono diminutis a 1.5% omnayare.
Michelle Bachelet itere vinkis l'elekti en 2013, ed asumis duesmafoye ye la 11ma di marto 2014. En ta duesma mandato la parlamento komencis diskutar politikala, laborala, edukala e fiskala reformi. En aprilo ca yaro evendis incendiego en Valparaíso, qua destruktis plu kam 2900 konstrukturi ed 800 hektari di vejetantaro, e produktis 15 morti.
En 2018, Sebastián Piñera itere asumis la prezidanteso di la lado, ed ye la sequanta yaro komencis la maxim granda populala protesti en stradi depos la riestabliso di la demokratio. Demonstreri protestis kontre l'alta vivo-kusto e pro la kunvoko di konstitucal asemblo por remplasar la konstituco di 1980, ed organizesis plebicito por organizar konstitucala procedi, qua eventus en aprilo 2020. Tamen, pro la pandemio di COVID-19 ca plebicito eventis erste en oktobro sam yaro.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Carta de Pedro de Valdivia al emperador Carlos V - Idiomo: Hispana.
- ↑ Iglesias, Rafael, ed (1988). «Chile: Chile en la historia». Almanaque Mundial 1989. Panamá: Editorial América, S.A. pp. 261.
- ↑ Elección de presidente 2009: Segunda vuelta - Autoro: Ministerio del Interior. Publikigita da www.elecciones.gov.cl. URL vidita ye 2ma di februaro 2012. Idiomo: Hispana.