Historio di Arjentinia
Homi ja habitis la teritorio di nuna Arjentinia cirkum 7300 aK, , quale montras la pikturi trovita en la kaverno Cueva de las Manos, en la nuna provinco Santa Cruz. Indijena populi qui praktikis agrokultivo habitis nord-weste, en la regiono Cuyo, en la monti di la nuna provinco Córdoba e pose en la "mezopotamia Arjentiniana" (inter la fluvii Paraná ed Uruguay), kontre ke la grupi di chaseri e peskeri vivis precipue en Patagonia, Pampa e Chaco. Tastil esis la maxim granda pre-Kolumbiana urbo di Arjentinia, ube vivis cirkume 2.000 personi.
Dum la 14ma e 15ma yarcenti inkai konquestis regioni di la nuna provinci Jujuy, Salta, Katamarka e parto di la nuna provinci Tukuman e La Rioja.
Hispana Juan Díaz de Solís arivis en la baseno dil Fluvio Plata en 1516. En 1520 Fernão de Magalhães deskovris la stretajo qua recevis lua nomo. Sebastião Caboto exploris la fluvii Paraná e Paraguay en 1527. En 1533 Hispaniani fondis l'urbo Santiago del Estero.
Buenos Aires, la chef-urbo di la lando, fondesis dufoye. Unesme en 1536, da Pedro de Mendoza kun la nomo Santa María del Buen Ayre, ma ol destruktesis pro ataki dal indijeni. Pro la manko di nutrivi pos l'atako, lua habitanti abandonis ol. Kelka de lua habitanti pose fondis Asuncion, en la nuna Paraguay. En 1580 Juan de Garay itere fondis l'urbo, kun la nomo Ciudad de la Trinidad y Puerto de Santa María de los Buenos Ayres, pose nur "Buenos Aires". Ante ta duesma fondo, ye la 6ma di julio 1573 Jerónimo Luis de Cabrera fondis Córdoba, cirkume 700 km nord-weste de Buenos Aires.
En 1776 Carlos la 3ma kreis la Vicerejio di fluvio Plata e separis lua administro del vicerejio Peru. En 1806 ed itere en 1807 Britaniani probis invadar Buenos Aires, ma lokala habitanti e trupi sub la komando di Santiago de Liniers agis por ekpulsar l'invaderi.
Kande l'informi pri la dissolvo di centrala guvernerio por la kolonii en Sevilla arivis en Buenos Aires en mayo 1810, cirkume 200 civitani, inter li Manuel Belgrano, Cornelio Saavedra ed altri, deklaris cabildo abierto (extraordinara asemblo di habitanti dum urjantesi o katastrofi) ye la 22ma di mayo 1810. Arjentinia divenis fakte nedependanta ye la 25ma di mayo 1810 kande la cabildo deklaris fideleso a la revokita rejulo Fernando la 7ma, e ne al fratulo di Napoléon la 1ma, Joseph Bonaparte, qua lor fakte esis la suvereno di Hispania. Tamen, Arjentinia oficale proklamis sua nedependo erste ye la 9ma di julio 1816, en l'urbo San Miguel de Tucumán. La sama yaro, José de San Martín organizis armeo qua trairis l'Andi por helpar en la lukto por la nedependo di Chili.
Pos la nedependo eventis konflikti - di qui multa esis sangoza - e militi inter politikisti e guberniestri di provinci favorebla a federala sistemo (ube la provinci havas kelk autonomio), kontre la politikisti qui defensis unitara sistemo (ube la povo koncentresas en la centrala guvernerio). En 1829 Juan Manuel de Rosas asumis kom guberniestro di la provinco di Buenos Aires e reprezentis l'altra provinci exterlande. Ilu komencis ataki kontre l'indijeni de Patagonia e negociis kun altra tribui por expansar sude la frontieri di la lando. Il sucedesis da debila guberniestri: Juan Ramón Balcarce, Juan José Viamonte e Manuel Vicente Maza.
En 1833 Unionita Rejio okupis Falklandi. En 1835 Rosas itere elektesis guberniestro. Ilu proskiptis la komerco di sklavi e protektis l'ekonomio. Ma balde komencis persequar lia opozanti unitaristi - multa opozanti mortigesis, asasinesis od exilis su. Un grupo di intelektuali, meze li Juan Bautista Alberdi, Esteban Echeverría e Domingo Faustino Sarmiento balde komencis kritikar la rejimo di Rosas.
De 1838 til 1840 Rosas konfrontis Franca blokuso establisita kande ilu refuzis donar privileji a Franca civitani. En 1852 generalo Justo José de Urquiza, de Entre Ríos, komandis 30,000 soldati kun la helpo di Brazilia ed Uruguay, e di trupi de la provinci di Entre Ríos e Corrientes, kontre le 22,000 soldati di Rosas, e vinkis il en la batalio di Caseros ye la 3ma di februaro ta yaro. Rosa exilis su en Anglia. La vinkoza armeo di Urquiza eniris Buenos Aires 15 dii pose, e fusilagis multa kunlaboranti di Rosas.
En 1853 Arjentinia adoptis konstituco qua transformis la lando a federuro. De 1866 til 1870, pos l'invado di Arjentiniana teritorio da Paraguayana trupi por atakar la sudo di Brazilia, Arjentinia kombatis kune Uruguay e Brazilia kontre Paraguay, en la Milito di la Triopla Koalisuro, anke nomizita Milito di Paraguay. Pos ta milito, en qua Paraguay vinkesis, Arjentinia komencis recevar enmigranti de Europa, precipue Italiani e Hispani. De 1878 til 1884 dum l'administradi di Nicolás Avellaneda e Julio Argentino Roca eventis la nomizita Conquista del Desierto, literale "la konquesto di la dezerto", ma fakte gentocido kontre indijeni, nome le Mapuche. De 1880 til 1929 Arjentiniana ekonomio kreskis 15-foye e la lando divenis un ek la 10 maxim richa landi de la mondo.[1]
Konservema grupi dominacis la politiko di la lando til 1912, kande lora prezidanto Roque Sáenz Peña sancionis lego qua kreis l'universala votado por homuli e sekreta votado. To permisis l'opozanta partiso Unión Cívica Radical vinkar lor l'unesma libera elekti en 1916 kun Hipólito Yrigoyen, qua guvernis unesmafoye til 1922. En 1928 Yrigoyen itere elektesis kom prezidanto, ma en 1930 ilu revokesis per stato-stroko.
Dum l'unesma e granda parto di la duesma mondomiliti, Arjentinia restis neutra, quankam ol furnisis nutrivi por la Westala federiti dum la duesma mondomilito.[1]
La generalo Juan Domingo Perón divenis prezidanto unesmafoye en 1946. Kun lua spozino Evita, Perón kreis politikala movado konocata kom Peronismo, emfaze la sociala equitato. En 1947 mulieri darfis votar. Peronismo recevis granda populala susteno, ma ol dividis profunde la socio en peronisti e antiperonisti. En 1955 eventis nova stato-stroko qua revokis Perón. Ilu koaktesis exilar su. En 1958 Arturo Frondizi, del partiso UCRI (opozita a peronismo) elektesis, ma en 1962 altra stato-stroko revokis ilu.
Peronismo divenis itere legala en 1973. Perón retroiris ad Arjentinia e asumis la povo kande Héctor José Cámpora renuncis. Kun lua morto ye la 1ma di julio 1974 lua spozino e vice-prezidantino María Estela Martínez de Perón asumis la povo. María Estela revokesis ye la 24ma di marto 1976 per nova militistala stato-stroko, e la generalo Jorge Rafael Videla asumis la povo. Balde komencis sangoza represo kontre personi konsiderata "subversiva".
De la 2ma di aprilo til la 14ma di junio 1982 militestri duktis dizastroza milito kontre l'Unionita Rejio pri la kontrolo di Falklandi. La milito produktis 649 morti e 1188 plusa soldati vundita. La vinkeso en la milito pluprofundigis l'ekonomiala e morala krizo en Arjentinia. Leopoldo Galtieri, lora prezidanto qua decidabis komencar la milito, renuncis.
La lando divenis itere demokratiala en 1983, kande Raúl Alfonsín elektesis. Alfonsín konfrontis l'ekonomiala krizo e judiciis militestri responsebla pri la milito. Dum lua administrado, Arjentinia, asemble kun Brazilia, Uruguay e Paraguay, fondis l'internaciona ekonomial asociuro Mercosur.
Alfonsín decidis investigar la krimini kontre homaro qui eventis dum la militarala diktatoreso. Membri de la tri unesma administrado militistala (Videla, Viola, Galtieri, ed alta oficiri) judiciesis e kelka ek li punisesis per enkarcerigo. Ye la 14ma di mayo 1989, dum severa krizo efektigita dal hiperinflaciono eventis prezidantal elekti en Arjentinia. Alfonsín renuncis 6 monati ante finar lua guvernisteso, e transferis la povo a Carlos Saúl Menem, del partiso Justicialista, qua vinkis l'elekto.
Menem indikis Domingo Cavallo kom lua ministro por la Ekonomio. Cavallo adoptis formuli neoliberala por l'ekonomio, exemple vendar entraprezi qui apartenis a la Stato. Ilu remplasis Austral po nova monetaro rinomizita Arjentiniana peso, kun kurso di kambio equivalanta 1 dolaro po 1 peso. En lua guverno anke signatis la Pakto di Asuncion, qua kreis Mercosur e divenis efikiva pos la 1ma di januaro 1994.
En 1999 Menem sucesis elektar lua sucedinto, Fernando de la Rúa, kun la suporto de parto dil opozantaro del partiso UCR. Tamen, la kontinueso di neoliberala politiki, note l'artificala manteno dil kurso di kambio peso-dolaro en 1:1, produktis nova krizo dum fino di 2000, qua divenis plu serioza en 2001. Pos probar uzar la forco por kontenar demonstreri, De la Rúa renuncis ye la 20ma di decembro. Quar altra politikisti - Ramón Puerta, Adolfo Rodríguez Sáa, Eduardo Camaño ed Eduardo Duhalde asumis la prezidanteso por kurta periodi e probis kontrolar la krizi politikala ed ekonomiala. Nur pos Néstor Kirchner, elektita en 2003, asumar povo, la krizi kontrolesis.