Hispania: Diferi inter la revizi

De Wikipedio
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Chabi1 (diskutez | kontributadi)
Chabi1 (diskutez | kontributadi)
Lineo 109: Lineo 109:
== Kulturo ==
== Kulturo ==
=== Lingui ===
=== Lingui ===
{{PA|Lingui di Hispania}}
* [[Hispaniana linguo]]

* [[Kataluniana linguo]]
[[Arkivo:Euskalkiak koldo zuazo 2008.png|right|thumb|Nuna distribuo dil 5 dialekti dil Baskiana]]
* [[Galisiana linguo]]
[[Arkivo:Ibero-latinidaj lingvoj.jpg|thumb||mapo pri la lingui parolata sur [[Iberia]]]]
* [[Baskiana linguo]]

* [[Ocitaniana linguo]]
La oficala e plu parolata linguo en Hispania, 99% dil lojantaro, esa la [[Hispaniana]], gepatra linguo por 89% dil Hispaniani,<ref>[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf Eurobarometro 243: La euxropanoj kaj iliaj lingvoj]</ref> qua en Hispania anke ricevas la nomo [[hispana|Kastiliana linguo]].<ref>[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?TIPO_BUS=3&LEMA=castellano Difino de '''castellano''' en la vortaro de la Regxa Akademio ([[Real Academia Española]]): Lengua española, especialmente cuando se quiere introducir una distinción respecto a otras lenguas habladas también como propias en España]; [http://www.congreso.es/funciones/constitucion/cons_t_preliminar.htm Cxapitro pri lingvoj en la Hispana Konstitucio]</ref>

La kalkulado dil nombro di parolanti en la tuta mondo varias inter 450<ref>[http://www.fundacionblu.org/noticias.htm I Acta Internacional de la Lengua Española]</ref> e 500 milioni<ref>Instituto Cervantes [http://www.elpais.com/articulo/cultura/espanol/segundo/idioma/estudia/mundo/Instituto/Cervantes/elpepucul/20070426elpepucul_8/Tes Noticias de "El País"]</ref><ref>[http://209.85.135.104/search?q=cache:v5IUdEETu40J:www.lllf.uam.es/~fmarcos/coloquio/Ponencias/MMelgar.doc+%22En+el+mundo+lo+hablan+aproximadamente+400+millones+de+personas%22+%22Adicionalmente+100+millones+de+personas+hablan+espa%C3%B1ol+como+segunda+lengua%22&hl=es&ct=clnk&cd=1&gl=es Universidad de México], [http://66.102.9.104/search?q=cache:gEqh4n6EQ14J:www.educar.org/articulos/ellenguajequenosidentifica.asp+%22es+el+idioma+materno+de+unos+400+millones+de+personas,+y+otros+100+millones+lo+hablan+como+segunda+lengua,+de+acuerdo+a+una+investigaci%C3%B3n+realizada+por+la+Universidad+de+M%C3%A9xico%22&hl=es&ct=clnk&cd=1&gl=es educar.org]</ref> di personi, estante la duesma gepatra linguo<ref>[http://web.archive.org/web/19990429232804/www.sil.org/ethnologue/top100.html Ethnologue, 1996], [http://www.davidpbrown.co.uk/help/top-100-languages-by-population.html]</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2098.html CIA Factbook (ver datos de "World" en columna de "Country")]</ref> plu parolata en la mondo pos la [[mandarena]]. Oni antevias lua forto kam du internaciona komuniklinguo pos l'[[Angliana]] en la estonteso, ed esas la duesma plu studiata pos l'Angliana.<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/345069.html Instituto Cervantes en noticias de "El Universal"]</ref>

Ultre la Kastiliana, en Hispania esas parolata altra lingui di quo plimulto esas kunoficiala en la regioni segun l'autonomesa statuti di omna autonoma regiono. Ordigita segun la quanteso di parolanti, ta lingui esas:
* [[Kataluniana]] (9% dil lojantaro), kunoficiala en [[Katalunia]] e [[Baleari]]. Ol anke esas parolata, sen kunoficialeso en l'[[Aragona Strio]] ed en la komarko [[El Carche]] en Murcia. Oficiale ol nomesas [[valenciana linguo|Valenciana]] en [[Valencia]],<ref>[http://www.gva.es/cidaj/cas/c-normas/5-1982.htm#9 Artículo 7 del Título I del Estatuto de la Comunidad Valenciana]</ref> ube anke kunoficialas.
* [[Galisiana]] (5% dil lojantaro), kunoficiala en [[Galisia]]. Ol havas parolanta en kelka arei dil provinci [[Asturias]], [[provinco di León|León]] e [[provinco di Zamora|Zamora]], sen kunoficaleso.
* [[Baskiana]] (1% dil lojantaro), kunoficiala en [[Baskia]] e triono di [[Navarra]]. Ol parolesas en mixta areo di Navarra (ube ne esas oficala ma juas agnosko) e tre minoritate en la ne basklingva parto.
* [[Ocitaniana]], oficiala en [[Katalunia]],<ref>Artículo 6 del [http://www.gencat.cat/generalitat/cas/estatut/titol_preliminar.htm#a6 Estatuto de Autonomía de Cataluña]</ref> ube oni parolas en l'[[Araniana]] varianto, en la municipii di [[Aránvalo]].

En [[Aragón]], la [[Lejo pri Lingui di Aragono|Lejo pri Lingui]] di 2009<ref>[http://www.boa.aragon.es/cgi-bin/BOAE/BRSCGI?CMD=VEROBJ&MLKOB=478436853737 "LEY 10/2009, de 22 de diciembre, de uso, protección y promoción de las lenguas propias de Aragón.] Boletín Oficial de Aragón núm. 252, de 30 de diciembre de 2009"</ref>difinas la lingui [[aragona]] e [[kataluna]] kam original e historiala lingui di Aragón, ma ta lejo ne oficialigas li en ta regiono.

Krom ta, altra [[latinida lingui|latinida]] dialekti o lingui qua ne havas l'oficala statuso esus: [[asturleona linguo]] parolata en [[Asturias]] (nomata [[asturia linguo]] aux "bable", agnoskata pere di l'artikolo 4 di l'autonoma statuto di Asturias qua promocias lua uzo e protekto), en arei di [[Kantabria]]<ref>http://www.proel.org/lenguas/bable.html Lengua Asturiana</ref> (nomata [[kantabra linguo]]), [[provinco di León|León]], [[provinco di Zamora|Zamora]], [[Provinco di Salamanca|Salamanca]] (nomata [[Leoniana linguo|Leoniana]]) ed [[Extremadura]]<ref>[http://www.proel.org/lenguas/extremeno.htm Lengua Extremeña]</ref> (nomata [[extremaduriana linguo]]). Same, la [[Portugaliana]] parolesas en kelka extremadura frontiera arei, ma preke mortinta.

Hispania ratifis la 9ma di aprilo 2001 la [[Europa Charto pri la Regionla e Minoritata Lingui]]<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2001/09/15/pdfs/A34733-34749.pdf Carta Europea de las Lenguas Minoritarias o Regionales].</ref> dil [[Konsilio di Europa]].<ref>[http://www.coe.int/T/E/Legal_Affairs/Local_and_regional_Democracy/Regional_or_Minority_languages/2_Monitoring/Monitoring_table.asp Monitorización de la aplicación de la Carta]. L'informo pri Hispania esas Kastiliane.</ref>


=== Literaturo ===
=== Literaturo ===

Versiono ye 09:40, 30 may. 2012

Hispania
Reino de España
Reialme d'Espanha
Regne d'Espanya
Reino de España
Espainiako Erresuma
Standardo di Hispania Blazono di Hispania
Nacionala himno:
Marcha Real
Urbi:
Chefurbo: Madrid
Precipua urbo: Madrid
Lingui:
Oficala lingui: Hispaniana (en tota lando)
Baska (en Baska Lando), Galisiana (en Galisia), Kataluniana (en Katalunia). Ocitaniana (en Valo di Aran)
Tipo: Monarkio
· Rejulo: Juan Carlos 1ma
· Chefa ministro: José Luis Rodríguez Zapatero
Surfaco: (51ma maxim granda)
· Totala: 504 030 km²
· Aquo: 1,04 %
Plusa informi:
Valuto: Euro
Veho-latero: dextre
ISO: ES
ESP
724
Reto-domeno: .es*
Precipua religio: kristanismo (katolikismo: 90%)


Hispania esas lando qua jacas en Europa sud-Ocidentala. Lua vicina landi esas:

En sudo ed en esto jacas Mediteraneo. En nordo jacas Oceano Atlantiko.

Bazala fakti pri Hispania

Historio

 Precipua artiklo: Historio di Hispania
Ica artiklo bezonas revizo gramatikala. – Ka vu povas helpar ni revizar ica artiklo?

Iberiani esas l'unesma populi qua habitis la regiono di nuna Hispania. Grekiani e Feniciani esis l'unesma populi qua legacis skribaji, ma ne renkontris iberiani. Feniciani fondis Gadir (nune Cádiz) cirkum 1100 aK.

Anke le Kartaginiani arivis a Iberio e kreis plura porti, quale l'aktuala Cartagena (en Regiono di Murcia). Kun la militi inter Kartaginiani e Romaniani , ica populo arivis a Iberio, konquestiskanta la teritorio, qua duri us 200n yari. La Romaniani darfis luktar kontre multa populi, e trovis rezistado di urbi kam Numancia, di chefi kam Viriato e di populi kam la Kantabriani e l'Asturiani.

Pos la konquesto, Hispania esus romanizigita e donacus multa grava homi a Roma.

Mez-epoko en Hispania komencis kun la falo dil Romana Imperio pro l'arivo dil Visigoti. Dum ica epoko, Hispania esus anke invadita dal Mohamedisti, qui arivis en 711 ek Afrika. Tale komencis la Reconquista, qua finus en 1492.

Pos la forpelo dil Mohamedisti, la Katolika Gereji impulsis l'expediciono di Kristoforo Kolumbo, qua trovis nova kontinento, Amerika, inicianta la posa konquesto di preske omna kontinento (ek l'aktuala suda stati di Usa til Arjentinia).

Ye 1793 Hispania militis kontre Franca Republiko, qua exekutis la rejulo Louis 16ma. Ye 1795 ol signatis paco-pakto kun Francia.

Ye 1807 sekreta Fontainebleau-kontrakto signita da Hispania princo Manuel de Godoy y Álvarez de Faria instigis Hispania a deklarar milito kontre Unionita Rejio. Franca trupi eniris Hispana teritorio por okupar Portugal, ma sejornis en lando, e koaktis la rejulo Fernando 7ma di Hispania abdikar en favoro di Joseph Bonaparte. Kun la falio di Napoleon 1ma Fernando 7ma riganis povo ye 1814. Dume parto di Hispaniana kolonii en Amerika deklaris sucesoze lua nedependesi o komencis lua nedependeso-procesi inter 1810 e 1811.

Ye 1986 Hispania eniris Europana Komuneso Ekonomiala, pos eniris Eurozono ye 1 di januaro 1999 ed adoptis l'Euro kom pekunio ye 1 di januaro 2002.

Politiko

Hispania esas konstitucala monarkio. Rejulo Juan Carlos 1ma esas chefo di stato depos 22 di novembro 1975. Chefa ministro esas anke nominita Prezidisto di Guvernerio.

La Parlamento havas 2 chambri: Konsilantaro (Congreso de los Diputados) kun 350 membri elektita da 4-yara periodo, e Senato, kun 259 membri. Lua konstituco esis adoptita ye 1978.

Teritoriala organizado

Mapo di Hispania kun lua provinci.

Hispania esas naciono territoriale organizita en 17 autonoma komunumi e du autonoma urbi (Ceuta e Melilla, (Hispan urbi en Afrikana kontinento (nordo di Maroko). La Titulo VIII dil Hispaniana Konstituco establisas la territoriala organizado dil Stato en municipii, provincii e autonoma komunumi, tii kun kompetenci por demarshar lia propra interesi kun ampla nivelo di autonomeso e legislativa, budjetala, administrala ed exekutala povo en l'exkluziva kompetencii ke la Stato garantias tra la Konstituco e di singla statuto di autonomeso. Quankam Navarra ne konstituis propre kam Autonoma Komuneso, ma kam Forala Komuneso, e ne havanta Statuto di Autonomeso, ma enuncanta amelioro dil tradicia forui, konsideresas autonoma komuneso, segun l'interpretado dil Konstitucala Tribunalo.

Singla autonoma komuneso formacesas ek unu o plura provincii.

Reklamaca e disputita teritorii

Frontiero di Hispania kun Gibraltar.
Faro di Melilla.

Hispania historie reklamacas la retro-cedo dil Britaniana kolonio Gibraltar[1], quankam lastatampe ol montris favora a konsenti pri kundividita suvereneso. La reklamado komencis ek la momento kande angla-nederlanda truparo prenis la placo nome di arkiduko Karlo dum la Milito di Hispana Sucedo (1704), e pose faris proprietajo dil Britaniani per la Traktato di Utrecht (1713). La reklamado, qua inkluzivis militista operaci, esis intensa chefe dum la 18ma yarcento ed esis prezentita de la frankisma registaro a l'UN dum la 1960 yari. Ibe, inter la senkoloniiga procezi, Hispania ricevis apogo a lua sinteno kande agnoskis la rezolvi (2231 e 2353) ke la senkoloniiga procezo devis respektar la yuri a la teritoria unueso di Hispania e ke l'intereso, e ne la volo di la Gibraltarani devis esar respektata. Hispania ne agnoska, tamen, la Britaniana suverenesu sur la terkolo qua kunigas la kontinento kun la roko di Gibraltar.

Aliflanke, Portugal ne agnoskas la Hispaniana suvereneso[2] sur la komarko Olivenza[3], en la provinco di Badajoz qua inkluzivas la municipii Olivenza e Táliga (tamen, ol ne reklamacas li aktive), donita da Portugal a Hispania per la traktato di Badajoz (1801). La resolzi dil Kongreso di Viena esas interpretita kam diverga fare di ambe landi. Dume Portugal dicas ke tia rezlvi devigis a Hispania redonar Olivenza, Hispania opinionas temas pri simpla deklaro, ek bonvola deziri, sen rezolva povi, pro quo Olivenza apartenas a Hispania. Fine, Hispania ne agnoskas la suvereneca pretendi di Portugal sur la Sovaja Insuli.

Anke la suvereneso dil nelojata Petrosela insulo esas disputata kun Maroko. Quankam evakuata pos la krizo en la Petrosela insulo[4] (2002), interkonsente inter ambe landi ibe ne trovas polica o militista forto, ma nulu ek la du parti eskartis la pretendi ye suverenso. Aliflanke, Maroko neformale reklamacas la cheso dil Hispaniana suvereneso sur Ceuta e Melilla [5], e dil anke nomita "suveres arei" en l'Afrika kontinento (la distrikti e posedaji di l'insuli Chafarinas, la roko Vélez de la Gomera e la roko Alhucemas). Kelka iredentisma movadi en Maroko, quale la partiso Istiqlal, anke inkluzivas en la "Granda Maroko" la Kanarii Insuli[6].

Nedependentismo

Naciisma manifesto en Barcelona 2006. "Som una nació" (Ni esas naciono)

En Hispania existas diversa politika nedependdisma movadi, ligita a periferiala naciismi, kam exempla la Baskiana, la Galisiana o la Kataluniana, qui reklamacas la nedependeso ek Hispania di la teritorii ube li aktivas. Ta movadi chefe trovesas en Katalunia, Galisia, Navarra e Baskia, ubi existas partisi explicite naciisma e nedependisma kam Unión do Povo Galego[92], Esquerra Republicana de Catalunya, Aralar od Eusko Alkartasuna, e la sequanti di la konocata kam sinistra abertzale. Aliflanke, partisi kam Galega Naciisma Bloko, Baskiana Naciisma Partio e CiU trovesas inter l'autonomismas sinteni til la malferme nedependisma.

Geografio

Reliefo di Hispania.

Hispania havas aproxime sama surfaco ke Usana stato di Kalifornia.

Jacata en Ocidental Europa, Hispania okupas la plu parto di Iberia, e exter ol, du arkipelagi e du urbi en Nord-Afrika, Alborán-insulo e plura insuli avan la peninsula rivi. Ultra, ol havas altra teritorii ne kontinentala kam l'insuli Chaferinas, la roko Vélez de la Gomera e la roko Alhucemas, omni avan l'Afrikana rivo.

En teritoriala extendo, ol esas la quaresma plu granda lando en Europa, pos Rusia, Ukrainia e Francia, e la duesma di l'Europana Uniono.

Precipua fluvii: Ebro, Tajo, Douro, Guadiana, Guadalquivir.

Videz anke

Ekonomio

 Precipua artiklo: Ekonomio di Hispania

Hispania havas la 9ma granda ekonomio dil mondo. Lando eniris l'Eurozono ye 1 di januaro 1999 ed adoptis l'Euro kom pekunio ye 1 di januaro 2002.

Turismal aktiveso en Hispania esas la duesma granda dil mondo. La revenui kun turismo atingi 40 miliardi di dolari, o 5% di KLP, ye 2006[7].

Demografio

Ye 2008 Hispania atingis 46 milioni lojanti. Lua lojanto-denseso, 91 loj./km², esas min ke la majoritato di west-Europana stati. Ecepte en la regiono di Madrid, granda parto di populo vivas apud litoro.

Hispaniana populo duopligis dum 20ma yarcento, pro granda demografiala kresko dum 1960a e 1970a yardeki. Nuna esas precipue kun regulozigo di enmigranto de Afrika. Ye 2007 cirkum 4,5 milioni di habitanti esis stranjeri; altra kalkulis ke stranjeri esis 4,8 milioni, o 11% di totala populo.

Kulturo

Lingui

 Precipua artiklo: Lingui di Hispania
Nuna distribuo dil 5 dialekti dil Baskiana
mapo pri la lingui parolata sur Iberia

La oficala e plu parolata linguo en Hispania, 99% dil lojantaro, esa la Hispaniana, gepatra linguo por 89% dil Hispaniani,[8] qua en Hispania anke ricevas la nomo Kastiliana linguo.[9]

La kalkulado dil nombro di parolanti en la tuta mondo varias inter 450[10] e 500 milioni[11][12] di personi, estante la duesma gepatra linguo[13][14] plu parolata en la mondo pos la mandarena. Oni antevias lua forto kam du internaciona komuniklinguo pos l'Angliana en la estonteso, ed esas la duesma plu studiata pos l'Angliana.[15]

Ultre la Kastiliana, en Hispania esas parolata altra lingui di quo plimulto esas kunoficiala en la regioni segun l'autonomesa statuti di omna autonoma regiono. Ordigita segun la quanteso di parolanti, ta lingui esas:

En Aragón, la Lejo pri Lingui di 2009[18]difinas la lingui aragona e kataluna kam original e historiala lingui di Aragón, ma ta lejo ne oficialigas li en ta regiono.

Krom ta, altra latinida dialekti o lingui qua ne havas l'oficala statuso esus: asturleona linguo parolata en Asturias (nomata asturia linguo aux "bable", agnoskata pere di l'artikolo 4 di l'autonoma statuto di Asturias qua promocias lua uzo e protekto), en arei di Kantabria[19] (nomata kantabra linguo), León, Zamora, Salamanca (nomata Leoniana) ed Extremadura[20] (nomata extremaduriana linguo). Same, la Portugaliana parolesas en kelka extremadura frontiera arei, ma preke mortinta.

Hispania ratifis la 9ma di aprilo 2001 la Europa Charto pri la Regionla e Minoritata Lingui[21] dil Konsilio di Europa.[22]

Literaturo

Miguel de Cervantes esas probable la maxim notora Hispan autoro. Cantar de Mio Cid, skribita kelkatempe inter fino di 12ma e komenco di 13ma yarcento, esas la maxim anciena poemo en Hispaniana linguo. En pre-renesanco (15ma yarcento) la maxim important autori esis Juan de Mena e Íñigo López de Mendoza. En Renesanco, Garcilaso de la Vega e Juan Boscán. En Baroko on remarkas Lope de Vega, Pedro Calderón de la Barca e Tirso de Molina, ultre ke la poezio di Luis de Góngora e Francisco de Quevedo, e la verko Don Quixote de la Mancha de Miguel de Cervantes.

Dum Racion-epoko, on havas Gaspar Melchor de Jovellanos, Benito Jeronimo Feijoo, José Cadalso e Juan Meléndez Valdés. Dum Romantikismo aparis Manuel José Quintana, José de Espronceda, dramataro Gustavo Adolfo Bécquer, jurnalisto Mariano José de Larra, Ángel de Saavedra, ed altra autori. En Realismo on havas Juan Valera, José María de Pereda, Benito Pérez Galdós, Emilia Pardo Bazán, Leopoldo Alas (konocita kom Clarín), Armando Palacio Valdés, ed Vicente Blasco Ibáñez. En komenco di Modernismo on remarkas Juan Ramón Jiménez, Miguel de Unamuno e Rubén Darío. Altra importanta nomi: Federico García Lorca, José Ortega y Gasset, e Nobel-premiarii José Echegaray, Jacinto Benavente, Juan Ramón Jiménez, Vicente Aleixandre, e Camilo José Cela.

Religio

L'artiklo 16.3 de la Hispana Konstitucio definas la lando kam nekonfesionala stato: "Nula konfesiono havos estatala karaktero". Quankam, ol garantias la religia libereso.

Katolikismo esas la principala religio. La duesma religio según la nombro di mebri esas l'islamo, sequanta dil protestanteso e la mormonismo.

Arto

La diversa populi ke esis en Hispania dum olua historio, la situaciono kam frontero inter du kontinenti kun kulturala tradicioni plu diversi, l'influenco dil monarkio e lua expanseso en Amerika, determinis la kulturo, arto e patrimonio di Hispania e facis de to lando richa e variada.

Referi

  1. http://www.lavozdigital.es/cadiz/20060918/mundo/anos-disputa-gibraltar_200609181703.html
  2. http://www.albaiges.com/historia/olivenzagibraltarportugues.htm
  3. http://www.ayuntamientodeolivenza.com/
  4. http://www.aguaron.net/perejil/2.htm
  5. http://www.elmundo.es/elmundo/2007/12/14/espana/1197669555.html
  6. http://es.answers.yahoo.com/question/index?qid=20070805071346AAKyVEm
  7. "Global Guru" analysis - The Global Guru.
  8. Eurobarometro 243: La euxropanoj kaj iliaj lingvoj
  9. Difino de castellano en la vortaro de la Regxa Akademio (Real Academia Española): Lengua española, especialmente cuando se quiere introducir una distinción respecto a otras lenguas habladas también como propias en España; Cxapitro pri lingvoj en la Hispana Konstitucio
  10. I Acta Internacional de la Lengua Española
  11. Instituto Cervantes Noticias de "El País"
  12. Universidad de México, educar.org
  13. Ethnologue, 1996, [1]
  14. CIA Factbook (ver datos de "World" en columna de "Country")
  15. Instituto Cervantes en noticias de "El Universal"
  16. Artículo 7 del Título I del Estatuto de la Comunidad Valenciana
  17. Artículo 6 del Estatuto de Autonomía de Cataluña
  18. "LEY 10/2009, de 22 de diciembre, de uso, protección y promoción de las lenguas propias de Aragón. Boletín Oficial de Aragón núm. 252, de 30 de diciembre de 2009"
  19. http://www.proel.org/lenguas/bable.html Lengua Asturiana
  20. Lengua Extremeña
  21. Carta Europea de las Lenguas Minoritarias o Regionales.
  22. Monitorización de la aplicación de la Carta. L'informo pri Hispania esas Kastiliane.
Commons
Commons
Wikimedia Commons havas kontenajo relatante a: Hispania
Flago dil Europana Uniono Mapo dil Europana Uniono
Membrostati: AustriaBelgiaBulgariaChekiaChiproDaniaEstoniaFinlandoFranciaGermaniaGrekiaHispaniaHungariaIrlandoItaliaKroatia - LatviaLituaniaLuxemburgiaMaltaNederlandoPoloniaPortugalRumaniaSlovakiaSloveniaSuedia
Negocianta stati: Islando - MontenegroNorda MakedoniaSerbiaTurkia
Peticionanta stati: Albania
Potenciala kandidati: Bosnia e Herzegovina - Kosovo

Shablono:Link FA Shablono:Link FA Shablono:Link FA