Historio di Afganistan

Segun arkeologiala studii, homi ja habitas la nuna Afganistan de adminime 52 000 yari ante nun. En 1966, trovesis osto de Homo neanderthalensis ed 800 petra objekti che Darra-e Kur, nord-este de la lando. Objekti de Paleolitiko, Mezolitiko, Neolitiko, Bronz-epoko e fer-epoko trovesis an la regiono. La regiono habitesis da populi Indo-Ariani, e dum yarcenti ol apartenis a Makedonian imperio, imperio Maurya de India, imperio Mughal, ed altri. Makedoniani, komandita da Alexandros la Magna okupis la regiono dum la 4ma yarcento aK.

Un ek la statui di Buddho en Bamiyan.

Pos la morto di Alexandros, imperio Maurya konquestis la regiono. Mauryani adportis Budismo de India, e kontrolis la regiono til cirkume 185 aK. Lua kulturo fuzis lokale kun olta di Makedonia, e ca fuzo esas videbla en kelka statui pri Buddho. Dum l'1ma yarcento aK l'imperio Parta konquestis la regiono.

Arabi komencis okupar la regiono en 642. Li konquestis urbo Herat e, de ibe, komencis expansar Mohamedana religio. En 870 Kabul okupesis dal Arabi. En 1221 Mongoli invadis la regiono e destruktis multa urbeti e vilaji.

Habibullah Khan, emiro di Afganistan de 1901 til 1919.

Pos la morto di Nader Shah en 1747 la moderna stato di Afganistan establisesis. Afgani elektis Ahmad Shah Durrani lia chefo di stato. Judikita kom la fondinto di moderna Afghanistan, Durrani konquestis teritorii de moderna Afganistan, Pakistan, la nuna Irakana provinci di Khorasan e Kohistan, ed anke Delhi en India. Ilu vinkis Indiana imperio Maratha.

En oktobro 1782 Durrani mortis pro naturala kauzi. Lua filiulo, Timur Sha sucedis ilu e transferis la chef-urbo dil rejio de Kandahar por Kabul. Dum la 14ma yarcento, la regiono divenis parto dil imperio di Timur la Klaudikanta.

Dum la 19ma yarcento Britaniani probis konquestar la regiono. De 1839 til 1842, e de 1870 til 1880 eventis Angla-Afgana militi. Ye la 6ma di oktobro 1879 Britaniani okupis Kabul, ed en julio 1880 li siejis Kandahar. La lando dividesis en du influo-sferi, Rusa e Britaniana.

Ye la 19ma di agosto 1919 Afganistan divenis nedependanta de Unionita Rejio, kun rejulo Amanullah Khan kom monarko. La lando esis monarkio til 1973, kande Mohammed Daoud Khan komandis stato-stroko e proklamis la republiko.

Kabul en 1978.

De la 24ma di decembro 1979 til 1989 Afganistan okupesis da Sovietiana trupi. Kun la departo dil Sovietiani en 1989, laika rejimo di Afganistan gradope perdis povo en la lando, nome pos 1992, kande asumis nova guvernerio en Rusia. En 1994 10 000 personi mortis en Kabul kun atako di Mujahedini (Mohamedana soldati), armizita da NATO . En 1996 Taliban asumis povo en Afganistan e proklamis Mohamedana Emirio di Afganistan. En 2000 Taliban kontrolis preske 95% de la lando.

Pos l'atenti ye la 11ma di septembro 2001 Usa invadis Afganistan e la rejimo di Talibano finis, ma nova rejimo ne obtenis politika stabileso en tota lando. En decembro 2009 Usana prezidanto Barack Obama anuncis l'augmento di militarala impliko en la lando, e sendis plusa 30 000 soldati dum periodo di 6 monati.

En 2010 prezidanto Hamid Karzai probis obtenar paco-pakto kun al-Kaida, sensucese. Pos la morto di Osama bin Laden en mayo 2011, multa notora Afganistana politikisti asasinesis. Ye la 20ma di septembro 2014, Ashraf Ghani elektesis prezidanto di la lando e, pos du ajorni di nova elekti, ilu rielektesis ye la 29ma di septembro 2019. En februaro 2020, pos tardiga procedo, ilu proklamesis vinkero dil elekto, ed asumis por duesma mandato ye la 9ma di marto 2020.

Talibanisti patrolias strado en Kabul, 17ma di agosto 2021.

En 2021, Usana trupi retretis de Afganistan, e balde Talibani kaptis la povo. Li eniris Kabul ye la 15ma di agosto 2021 e lora prezidanto Ashraf Ghani fugis vers Pakistan. Talibani anuncis la formaco di nova guvernerio ye la 7ma di septembro sam yaro, havanta Mohammad Hassan Akhund kom chefo. Tamen, nula lando agnoskis la nova guvernerio. L'internaciona helpo ad Afganistan suspensesis en agosto 2021, pos la falio di Ghani. Multa intelektozi e familii de mez-klaso fugis de la lando e divenis internaciona refujinti.