Mozambik

De Wikipedio
Mozambik
República de Moçambique
Standardo di Mozambik Blazono di Mozambik
Nacionala himno:
Pátria Amada
Urbi:
Chefurbo: Maputo
· Habitanti: 1 114 000 (2004)
Precipua urbo: Maputo
Lingui:
Oficala lingui: Portugalana
Tipo: Republiko
· Prezidanto: Filipe Nyusi
· Chefa ministro: Adriano Maleiane
Surfaco: (35ma maxim granda)
· Totala: 801 590 km²
· Aquo: 2,2 %
Habitanti: (54ma maxim granda)
· Totala: 32 513 805[1] (2023)
· Denseso di habitantaro: 28,7 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: Metical
Veho-latero: sinistre
ISO: MZ
MOZ
508
Reto-domeno: .mz*


Mozambik esas lando jacanta en estal Afrika. Lu havas kom vicini Tanzania norde, Malawi e Zambia nordweste, Zimbabwe e Sudafrika weste, ed Eswatini sud-weste. Este jacas Indiana oceano.

Bazala fakti pri Mozambik.

Historio[redaktar | redaktar fonto]

Araba Swahiliani transportas vendota sklavi.
 Precipua artiklo: Historio di Mozambik

Inter l'unesma e la 5ma yarcento populi de etnio Bantua arivis en la regiono di nuna Mozambik, tra fluvio Zambezi. Li establisis socii fondata sur agrokultivo o sur edukado di bestii. Dum la 9ma yarcento, Araba komercisti kontroleskis la nomizita "Swahilia rivo" e komencis kaptar Bantua sklavi en doplanda regioni di nuna Kenia, Tanzania e Mozambik, por komercar li sur la litoro. La sklavi kaptita dal Arabi vendesis precipue en Mez-Oriento.

L'unesma Portugalani arivis a la regiono en 1498 e deskovris Swahiliana ed Araba kolonieti. La teritorio komencis divenar Portugalana kolonio depos 1507, kande la Portugalani okupis insulo Mozambik. En 1782, fondesis urbeto Lourenço Marques, qua nun nomesas Maputo. Lourenço Marques divenis urbo ye la 10ma di novembro 1887 e chefurbo di la kolonio en 1892. La militara okupo di tota teritorio di Mozambik kompleteskis en 1885 pos la konfero di Berlin, qua agnoskis omna Europana okupi en Afrika.

Dum la komenco dil 20ma yarcento, granda parto dil explorado dil teritorio facesis da privata entraprezi, exemple Companhia do Niassa e Companhia do Zambeze, ambe kontrolita e komanditita da Britaniani. Ta entraprezi konstruktis ferovoyi por ligar Mozambik a la vicina kolonii Britaniana, exemple la ferovoyo qua ligas nuna Zimbabwe a la portuo di Beira.[2] Quankam sklaveso abolisesis ye la fino dil 19ma yarcento, la du entraprezi rekrutis koaktita laboristi en Mozambik por laborar en mineyi e plantaceyi en Sudafrika ed altra Britaniana kolonii.

De pos la Duesma mondomilito komencis procedi pri nedependantesko di Europana kolonii en Azia ed en Afrika. Tamen, Portugal transformis Mozambik a transmara teritorio[2] e stimulis l'augmento di migrado vers la regiono. Pos 1961, komunista ed anti-koloniala ideologii kreskis en Afrika, e la Fronto por Liberigo di Mozambik (FRELIMO) formacesis en 1962.

En 1964 komencis konflikto pri nedependantesko, kontre la Portugalana guvernerio, per gerili*. FRELIMO vinkis lor diversa batalii e, fine en 1974, pos la stato-stroko qua finis la diktatoreso Salazarista, la nova guvernerio Portugalana manifestis intenci pri nedependantigar Mozambik.

Mozambik nedependanteskis ye la 25ma di junio 1975. Samora Machel divenis lua unesma prezidanto. Kun la vinko da la movado por nedependantesko, multa Portugalani abandonis la Mozambikana teritorio.

Pos la nedependantesko komencis interna milito, qua opozis la Fronto por Liberigo di Mozambik - FRELIMO, kun influi Marxista e sustenata da Sovietia - a la Nacionala Rezistado Mozambikana - RENAMO, kun militara susteno da Sudafrika, Rodesia ed Usa. La chefo di FRELIMO esis Samora Machel, e la chefo di RENAMO esis Afonso Dhlakama. Samatempe, FRELIMO sustenis Nacionala Kongreso Afrikana - ANC, en Sudafrika - e la Zimbabwan Afrikana Armeo por Nacionala Liberigo - ZANLA, en Rodezia.

Machel mortis en 1986 en avional acidento ed remplasesis da Joaquim Chissano, qua gradope abandonis Marxismo ed adoptis kapitalismo. L'interna milito produktis cirkume 900 000 morti e duris til la 15ma di oktobro 1992, kande paco-pakto signatesis en Roma. L'Unionita Nacioni sendis 7.500 soldati a Mozambik por grantar paco ed observar elekti qui eventis en 1994. La lasta soldato di UN livis Mozambik en 1995.

Politiko[redaktar | redaktar fonto]

Filipe Nyusi, la nuna prezidanto di Mozambik.
Deputati kunsidas en la Parlamento.

Mozambik esas prezidantala republiko. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. Se nula kandidato a la prezidanteso recevas plu kam la duimo di omna voti, eventas duesma elekto kun la du kandidati recevinta maxim multa voti. La nuna prezidanto, Filipe Nyusi, elektesis en oktobro 2014 ed asumis la povo ye la 15ma di januaro 2015. La prezidanto esas anke la supra komandanto dil armei.

La chefa ministro esas nur chefo dil ministraro e koordinas l'agadi da altra ministri. La nuna konstituco promulgesis en 1990.

La parlamento havas unika chambro kun 250 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. Anke la provinci, entote 10, havas lokal asemblitari, un por singla provinco, ecepte la chefurbo Maputo.

La Judiciala povo konsistas ek la Supra Korto e korti provincala, distriktala e municipala.

Provinci di Mozambik.

Administrala subdividuri[redaktar | redaktar fonto]

Mozambik subidividesas en 10 provinci, plu 2 provinci por la chefurbo.

  1. Cabo Delgado
  2. Gaza
  3. Inhambane
  4. Manica
  5. Maputo (provinco)
  6. Maputo (chefurbo)
  7. Nampula
  8. Niassa
  9. Sofala
  10. Tete
  11. Zambezia

Geografio[redaktar | redaktar fonto]

Topografiala mapo di Mozambik.
Monto Binga, videbla denorde.

Havanta entote 801 537 km², surfaco equivalanta olta di Turkia, Mozambik esas la 36ma maxim vasta lando del mondo.

Fluvio Zambezi dividas lua teritorio en du geografiala regioni. Norde predominacas kolini, kun mikra planajo proxim la litoro. Sude predominacas vasta planajo proxim la litoro, kovrata da savano. Weste predominacas montoza tereni. La maxim alta monto di la lando esas Monto Binga, kun 2 436 metri di altitudo, an la frontiero kun Zimbabwe. Nord-weste di la lando existas lagala frontiero kun Malawi e Tanzania, en la Lago Malawi.

La klimato di Mozambik esas tropikala kun du sezoni: pluvoza, de oktobro til marto, e sika, de aprilo til septembro, influata dal altitudo. Pluvii esas plu intensa an la litoro e diminutas en nordo e sudo di la lando.

La dominacanta vejetantaro en Mozambik esas savano. Existas marsheyi sur la litoro, precipue en la delto di fluvio Zambezi.

Ultre Zambezi, altra importanta fluvii esas Limpopo, qua naskas en Botswana e formacas naturala frontiero inter Zimbabwe e Sudafrika, ante enirar Mozambikana teritorio.

Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]

 Precipua artiklo: Ekonomio di Mozambik

Ye la 1ma di julio 2006 Mozambik adoptis Nova Metical (pluralo Portugalane: Novos Meticais, equivalanta a 1000 "anciena" Meticais) kom valuto. L'anciena bilieti e moneto-peci desaparis komplete ante ke 2012 finis. Aceptesas anke la dolaro di Usa, Sudafrikana rand e, plu recente, Euro.

Pos la fino dil interna milito, l'ekonomio rapide rekuperis, e la lando kreskis mezavalore 8% omnayare de 1996 til 2006.[3]

Demografio[redaktar | redaktar fonto]

Habitantaro di Mozambik (1960-2017).
Mulieri de etnio Makua.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Mozambik havis 32 513 805 habitanti.[1] La maxim multa (99,66%) esas Afrikani (Makua, Tsonga, Lomwe, Sena, ed altri). Europani esas 0,06%, Euro-Afrikani esas 0,02%, ed Indiani esas 0,08%.[1] La habitantaro kreskas mezvalore 2,55% omnayare segun statistiki de 2023[1]. L'expektebla vivo-duro esis 57,7 yari en 2023[1], afektesas multe dal epidemio di AIDS. Provinci en la nordo di Mozambik (Zambezia e Nampula) esas la maxim populoza: preske 45% de la habitantantaro vivas en ol.

L'oficala linguo di la lando esas la Portugalana, parolata da 10,7% de la habitantaro en 2007. La maxim parolata linguo esas Emakhuwa o Makua (25,3% de la habitantaro). Altra lingui esas Xichangana o Tsonga (10,3%), Cisena o Sena (7,5%), Elomwe (7%), Echuwabo (5,1%), altra Mozambikana lingui (30,1%), altra lingui (0,3%), e 3,7% ne informis pri linguo.[1]

Segun statistiki de 2021, 63,4% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar, esanta 74,1% de la viri e 53,8% de la mulieri[1]. Segun la legaro, omna Mozambikana pueri mustas frequentar skolo, tamen en rurala regioni multa pueri ne facas to, nam li laboras kun lia familii en transvivo-agrokultivo.

Segun statistiki de 2015, la religio kun maxim granda nombro de adepti esas katolikismo (30% de la habitantaro). Mohamedani esas 19,2%, protestanti esas 19,2%, 10,6% esas Zionista Kristani, 9,3% esas pentekostalisti (inkluzite Anglikani), 1,4% praktikas altra religii, e 9,3% praktikas nula religio.[1]

La maxim populoza urbo esas Maputo. Altra importanta urbi esas Matola Rio, Beira, Nampula, Chimoio e Quelimane.

Kulturo[redaktar | redaktar fonto]

Maskilo dil populo Makonde.
Mia Couto.

La kulturo Portugalana influas la Mozambikana kulturo precipue en la urbi. Tamen, anke la Mozambikana kulturo influas la kulturo di Portugal. La Portugalana esas l'oficala idiomo di Mozambik e docesas en skoli. Altra lingui esas Makua, Shona e Sena. Dum l'epoko koloniala, lokala arto divenis simbolo di rezisto kontre koloniigo. La populo Makonde elaboras minucioza ligna skulturi e maskili qui uzesas en tradicionala dansi.

Pri literaturo, lua precipua skriptisti esas Mia Couto e José Craveirinha. Altra importanta nomi esas Paulina Chiziane, Luis Bernardo Honwana ed Ungulani Ba Ka Khosa (pseudonimo di Francisco Esaú Cossa). La jurnali influesas multe dal guvernerio ma imprimesas en mikra quanto, pro lia alta preco e la basa alfabetizo di la habitantaro. Pos la nedependantesko, l'eduko di la populo divenis prioreso di la guvernerio. Tamen, la konstruktado di skoli dum recenta yari duras esar nesuficanta.

Marrabenta, jenro muzikala kun Portugalan influo e kantata en la Portugalana, esas la maxim konocata muzikala stilo di Mozambik. Altra muzikala jenri populara, kun exterlanda origino e kantata en la Portugalana, esas fado, bossa nova, kizomba e semba. Anke Kwaito ed afrobeat esas populara stili. La kantisto Stewart Sukuma mixas tradicionala ritmi Afrikana kun pop e la muziko de Brazilia. Ilu kantas en la Portugalana, Angla ed en Afrikana lingui.[4]

Nacionala futbalo-esquado di Mozambik, 2012.

Futbalo esas la maxim populara sporto en la lando. Anke hokeo sur rul-sketili esas populara. Mozambik komencis partoprenar l'Olimpiala Ludi en 1980 en Moskva, e til nun ol ganis du medalii, ambe pri 800-metra kurado por mulieri: bronza en 1996 (Atlanta), ed ora en 2000 (Sydney), ambe ganita da Maria de Lurdes Mutola.

Referi[redaktar | redaktar fonto]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Mozambique - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 24ma di decembro 2023. Idiomo: Angla.
  2. 2,0 2,1 The Cambridge History of Africa John Donnelly Fage, A. D. Roberts, Roland Anthony Oliver, Edition: Cambridge University Press, 1986
  3. Mozambique - Partner Countries and Activities - Idiomo: Angla ed Islandana.
  4. Conheça o cantor Stewart Sukuma e saiba mais sobre a música de Moçambique - Publikigita da Revista Raça. URL vidita ye 6ma di aprilo 2019. Idiomo: Portugalana.
Commons
Commons
Commons havas kontenajo relatante a:


Extera ligili[redaktar | redaktar fonto]


Nedependanta stati en Afrika
Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe
Nesuverena teritorii
Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra
Nedependo ne agnoskata
Somalilando | Puntlando