Historio di Norvegia

Imaji de la Bronz-epoko trovita en Steinkjer, centrala Norvegia.

La maxim anciena habitanti di la nuna Norvegia apartenis a tale nomizita "kulturo Ahrensburg", qua existis dum Paleolitiko, de 11 mil til 10 mil yari ante Kristo. Ca kulturo nomizesis segun la vilajo Ahrensburg, en la nuna Schleswig-Holstein, Germania, ube unesmafoye trovesis restaji simila ad altri trovita en Norvegia. Li arivis ibe kande la situaciono di la litoro posibligis navigar, peskar e chasar. Ca populi esis nomada, e habitis Magerøya cirkume 9.300 aK. Multa historiisti opinionas ke Skandinaviana populi originis de la nuna Germania.

Roki skultita e piktita en Alta.

Sude de la lando trovesis restaji de 5.000 yari aK, qui montras quale esis la vivo di chaseri e peskeri dum ta epoko: petra utensili ed imaji pri animali, exemple cervi, karibui, alki, uceli, marohundi, ursi, baleni e salmoni, qui esis esencala por lia vivo. Inter 3.000 e 2.500 yari aK la nomizita "kulturo di ceramiko e kordo" (Germane: Schnurkeramik-Kultur) arivis al esto di Norvegia. Li esis Indo-Europana farmeri qui kultivis grani ed edukis bovi e mutoni. Gradope, inter 1500 aK e 500 aK, agrokultivala kolonieti dissemesis tra la sudo di la lando, kontre ke la habitanti nordde de Trøndelag duris esar chaseri e peskeri.

Dum fer-epoko, nome dum la lasta yarcento aK, Norvegi developis skribo-sistemo nomizita "runi", ed establisis komerco kun Romani. Li vendis peli kambie luxoza vari. Kelk ek la maxim povoza farmisti divenis chefi di tribui, e lia povo augmentis inter la 5ma e la 6ma yarcenti, kande komencis granda migrado di Germana tribui, e lokala farmisti deziris protekto kontre invaderi. Tamen, epidemio dissemita dum la 6ma yarcento decimacesis la habitantaro.

Til la komenco di la 9ma yarcento, multa mikra rejii existis em la nuna Norvegia. Harald Hårfagre unionis li e divenis rejulo di Norvegia en 872.

Vikinga helmo trovita en Gjermundbu.

Dum Vikinga epoko (de la 8ma til la 11ma yarcento) eventis expanso a nova teritorii ed ekmigrado di habitanti. Vikingi koloniigis Islando, Faero, Grenlando e parto di Britania, Irlando e Francia. Nuna Limerick, Dublin e Waterford, en Irlando, fondesis dal Norvegiana Vikingi. Dum la fino dil 10ma e komenco dil 11ma yarcento, misioneri komencis konvertar la habitantaro di Norvegia a kristanismo. Haakon Haraldsson esis l'unesma kristana rejo di Norvegia, tamen ilu ne sucesis konvertar la cetera habitanti. La reji Olaf Tryggvason, Olav la 2ma di Norvegia - pose Santa Olaf -, stimulis la konverti. En 995, por celebrar sucesoza atako a London kun 390 navi, Olav Tryggvasson konstruktis kirko en l'insulo Moster.

Dum la 14ma e la 15ma yarcenti, Dania, Suedia e Norvegia monarkii unionis e formacis Kalmar-uniono. Suedia abandonis l'uniono en 1523, ma Norvegia restis en ol til 1814.

Norvegia nedependanteskis de Dania ye la 17ma di mayo 1814 e nominis Dana princo Christian Fredrik kom rejulo. Ica fakto esis motivo por Sueda-Norvegiana milito. Norvegia ne povis ganar milito, ed aceptis unionar kun Suedia.

Norvegiana pilotisti en Anglia, dum la duesma mondomilito.

Norvegia nedependanteskis de Suedia ye la 7ma di junio 1905. Dum l'Unesma mondomilito la lando restis neutra, ma dum la Duesma mondomilito nacional-socialista Germania invadis ol, en 1940. Vidkun Quisling instalis guvernerio qua kunlaboris kun Germani, ma parto di la habitantaro ne aceptis l'okupeso, e developis rezisto e sabot-agadi kontre la Germani. En 1945 Germani vinkesis, e Vidkun Quisling arestesis ye la 9ma di mayo 1945 e mortigesis ye la 24ma di oktobro sam yaro.

Einar Gerhardsen.

Einar Gerhardsen divenis l'unesma chefministro di la lando pos la milito, e guvernis de la 25ma di junio 1945 til la 9ma di novembro 1951. Il adoptis Keynesana teorii por rikonstruktar l'ekonomio.

En 1969, petrolo deskovresis em Norvegiana litoro. En 1973 la lando fondis sua propra petrolo-kompanio, Statoil.

En du plebiciti - 1972 e 1994 - Norvegiana populo manifestis deziro pri ne enirar l'Europana Uniono, quankam la lando aceptis partoprenar en la komuna merkato ed en la konkordo Schengen kun EU. En 1981 la lando elektis lua unesma chefministrino: Gro Harlem Brundtland, de la partiso Laborista, qua guvernis de februaro til novembro ta yaro. Elua sucedinto, la konservema Kåre Willoch, adoptis liberala politiki e permisis stranjeri komprar acioni de Norvegian entraprezi. En 1986, dum ekonomiala krizo, stranjeri komencis vendar la valuto Norvegiana, kron, e to koaktis la guvernerio augmentar la procento di interesti, e fine koaktis Willoch renuncar.

En 1986, pos la renunco di Kåre Willoch, Gro Harlem Brundtland itere divenis chefministrino, til 1989. Dum la yari 1990a, Norvegia pagis komplete lua extera debo. Cirkume 1990, Norvegia esis la maxim granda produktero di petrolo en Europa, e la 2ma maxim granda exportacero mondala. En 1994, lua habitantaro refuzis membreskar Europana Uniono. Dum la yari 1990a, kelka granda entraprezi publika, exemple Statoil, Telenor e Kongsberg, privatigesis.

En 2001, Norvegia decidis sendar trupi por luktar che milito en Afganistan, ed en 2003 ol sendis trupi por invadar Irak. En 2011, neonaziisto Anders Behring Breivik invadis kampeyo di yuni che insulo Utøya e pafis kontre personi, mortiganta 77 individui. To esis la maxim serioza masakro facita da singla individuo en la historio.

Dum l'elekti di 2013, laboristi komandita da Jens Stoltenberg vinkesis da koalisuro di konservemi e progresemi, ed Erna Solberg divenis la duesma chef-ministrino di la lando. Elua partiso itere vinkis l'elekti di 2017, ma en 2021 centro-sinistrana partiso Laborista (Arbeiderpartiet) vinkis l'elekto, e Jonas Gahr Stoere divenis chef-ministro.