Nederlando: Diferi inter la revizi
+kurta texto. + imajo |
+kurta texto. + imajo |
||
| Lineo 38: | Lineo 38: | ||
== Historio == |
== Historio == |
||
{{PA|Historio di Nederlando}} |
{{PA|Historio di Nederlando}} |
||
Dum la rejio di [[Karl 5ma di Germania|Karl 5ma]] la regiono di nuna Nederlando divenis parto di la 17 Provinci, qua inkluzis nuna [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]. En [[1579]] la nordo di regiono unionis e formacis l'[[Utrecht Uniono]], kontrato |
Dum la rejio di [[Karl 5ma di Germania|Karl 5ma]] la regiono di nuna Nederlando divenis parto di la 17 Provinci, qua inkluzis nuna [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]. En [[1579]] la nordo di regiono unionis e formacis l'[[Utrecht Uniono]], kontrato pri reciproka defenso kontre [[Hispania]]n armeo. |
||
La [[26ma di julio]] [[1581]] la provinci qui formacis nuna Nederlando deklaris nedependo, renversis oficale la rejulo [[Felipe 2ma di Hispania|Felipe 2ma]] ed adoptis la [[republiko]], qua duris til [[1795]]. Felipe, filiulo di Karl 5ma, ne aceptis la nedependo, e milito duris til [[1648]]. |
|||
Nederlandana koloniala imperio komencis kreskar dum [[17ma yarcento]]. En [[1614]] Nederlandani fondis Nieuw Amsterdam, en la sudo di [[Manhattan]]-insulo - nune [[New York]]. En [[Sudafrika]] Nederlandani establisis su en [[1652]]. Cirkum [[1650]] Nederlandani posedis aproxime {{formatnum:16000}} komercala navi<ref>[http://www.digitalhistory.uh.edu/database/article_display_printable.cfm?HHID=682 The middle colonies] Digital History</ref>, e lua habitantaro kreskis de 1.5 til 2 milioni habitanti. Multa ekonomiala historiisti konsideras Nederlando kom la bersilo di moderna [[kapitalismo]]. En [[Amsterdam]] fondesis l'unesma [[borso]] dil mondo. |
[[Arkivo:Dutch_Empire35.PNG|thumb|left|260px|Nederlandana koloniala imperio. En klara-verda, teritorii de, od administrita da Nederlandana Eest-India-Kompanio. En obskura-verda, teritorii de, od administrita da Nederlandana West-India-Kompanio. En flava, teritorii okupita dum la [[19ma yarcento]].]] |
||
Nederlandana koloniala imperio komencis kreskar dum la [[17ma yarcento]]. En [[1614]] Nederlandani fondis Nieuw Amsterdam, en la sudo di [[Manhattan]]-insulo - nune [[New York]]. En [[Sudafrika]] Nederlandani establisis su en [[1652]]. Cirkum [[1650]] Nederlandani posedis aproxime {{formatnum:16000}} komercala navi<ref>[http://www.digitalhistory.uh.edu/database/article_display_printable.cfm?HHID=682 The middle colonies] Digital History</ref>, e lua habitantaro kreskis de 1.5 til 2 milioni habitanti. Multa ekonomiala historiisti konsideras Nederlando kom la bersilo di moderna [[kapitalismo]]. En [[Amsterdam]] fondesis l'unesma [[borso]] dil mondo. |
|||
En [[19 di januaro]] [[1795]], un dio pos princo [[Willem 5ma di Orange]] fugar vers [[Anglia]], [[Bataviana republiko]] |
En [[19 di januaro]] [[1795]], un dio pos princo [[Willem 5ma di Orange]] fugar vers [[Anglia]], [[Bataviana republiko]] proklamesis, simile a [[Francia|Franciana republiko]], e lastis til [[5 di junio]] [[1806]]. De [[1806]] til [[1810]] [[Napoleon Bonaparte]] establisis [[Rejio di Holando]] kom marioneta stato, kontrolita da sua fratulo [[Louis Bonaparte]]. En 1810 Napoleon enkorpigis Holando a Franca imperio. L'enkorpigo duris til [[1813]]. |
||
En [[1815]] [[Kongreso di Wien]] establisis l'Unionita Rejio di Nederlando, expansita sude por kontrolar nuna [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]. En [[1830]] Belgiani revoltis e deklaris nedependo. En [[1890]] l'uniono kun Luxemburgia cesis. |
En [[1815]] [[Kongreso di Wien]] establisis l'Unionita Rejio di Nederlando, expansita sude por kontrolar nuna [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]. En [[1830]] Belgiani revoltis e deklaris nedependo. En [[1890]] l'uniono kun Luxemburgia cesis. |
||
Dum [[Unesma mondomilito]], |
Dum [[Unesma mondomilito]], quankam Nederlando restis neutre, lando esis forte volvita en milito<ref>Abbenhuis, Maartje M. The Art of Staying Neutral. Amsterdam: Amsterdam UP, 2006.</ref>. [[Germanian imperio|Germaniani]] projetis invadar lando, ma generalo [[Helmuth Johann Ludwig von Moltke]] abortis la plano. Nederlando furnisis vari a Germania til Britaniana blokuso en [[1916]]. |
||
[[Arkivo:Rotterdam,_Laurenskerk,_na_bombardement_van_mei_1940.jpg|thumb|200px|[[Rotterdam]] pos bombardo da Germanian ''Luftwaffe''.]] |
|||
En [[10 di mayo]] [[1940]] dum [[Duesma mondomilito]] [[Nacionalsocialista Germania]] invadis Nederlando por atakar [[Francia]] en [[14 di mayo]] Nederlando kapitulacis. Dum |
En [[10 di mayo]] [[1940]] dum [[Duesma mondomilito]] [[Nacionalsocialista Germania]] invadis Nederlando por atakar [[Francia]] en [[14 di mayo]] Nederlando kapitulacis. Dum Germanian okupeso, cirkum 100,000 [[judo|judi]] transportesis vers [[koncentro-kampeyo|koncentro-kampeyi]] en Germania, [[Polonia]] e [[Chekoslovakia]], inkluzite juda puerino [[Anne Frank]]. Nur 876 transvivis til finar milito. |
||
Lando esis un di la fondinti di [[Benelux]] (ekonomial alianco kun [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]) en [[1944]] e pose esis un |
Lando esis un di la fondinti di [[Benelux]] (ekonomial alianco kun [[Belgia]] e [[Luxemburgia]]) en [[1944]] e pose esis un de sis fondinti [[Europana Karbono- e Stalo Komuneso]] en [[1951]] e pose de [[Europana Komuneso Ekonomiala]], embriono di nuna [[Europana Uniono]]. Lando anke esis un di 12 fondinti di [[NATO]], la [[4ma di aprilo]] [[1949]]. Dum [[1960a yari|1960a]] e [[1970a yari]] eventis multa sociala transformi: yuni, specale studenti, refuzis tradicional [[etiko]] ed avancis en temi quale yuri por mulieri, [[sexualeso]], [[desarmizo]] ed ekologiala temi. |
||
[[Arkivo:Koningin Beatrix in Vries.jpg|thumb|left|160px|Rejino Beatrix.]] |
|||
| ⚫ | |||
La [[30ma di aprilo]] [[1980]] rejino [[Juliana di Nederlando|Juliana]] abdikis, e lua filiino [[Beatrix di Nederlando|Beatrix]] asumis. Dum lua regno signatesis [[Maastrich-kontrato]], qua kreis [[Europana Uniono]] la [[1ma di januaro]] [[1993]]. |
|||
Longatempe la politiko en Nederlando dominacesis da Kristana-Demokratiala partisi, qui guvernis lando de la [[1910a yari]]. To chanjesis en [[1994]], kande social-demokrati e liberali formacis la nomizita "purpurea ministraro", qua guvernis til [[2002]]. La [[6ma di mayo]] ta yaro [[Pym Fortuyn]], populisto di dextra kontre l'enmigrado, asasinesis. Lia partiso divenis importanta pos l'elekti, ma l'interna disputi interne la partiso flebeskis ol en la sequanta elekto. |
|||
| ⚫ | La [[10ma di oktobro]] [[2010]] [[Nederlandana Antili]] desaparis. Kom rezulto di plebiciti [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] e [[Saba]] decidis enkorpigar su a Nederlando esante specala municipi, dum ke [[Aruba]], [[Sint Maarten]] e [[Kuracao]] votis por divenar suverena monarkii en la rejio di Nederlando. |
||
== Politiko == |
== Politiko == |
||
[[Arkivo: |
[[Arkivo:Willem-Alexander_(Royal_Wedding_in_Stockholm,_2010)_cropped.jpg|thumb|160px|Rejulo [[Willem-Alexander di Nederlando|Willem-Alexander]].]] |
||
Nederlando esas [[konstitucala monarkio]]. La chefo dil stato esas la rejo, nune [[Willem-Alexander di Nederlando|Willem-Alexander]]. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], nune [[Mark Rutte]]. La parlamento havas du chambri: la Domo di Reprezenteri kun 150 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, e la [[Senato]] kun 75 membri qui elektesas |
Nederlando esas [[konstitucala monarkio]]. La chefo dil stato esas la rejo, nune [[Willem-Alexander di Nederlando|Willem-Alexander]]. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], nune [[Mark Rutte]]. La parlamento havas du chambri: la Domo di Reprezenteri kun 150 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, e la [[Senato]] kun 75 membri qui elektesas dal membri de lokala legifanta asemblaji. |
||
[[Konstituco]] di lando skribesis en [[1815]] e sufris revizo en [[1848]] por institucar [[parlamentala demokratio]]. Recente, granda parto di lua texto modifikesis en [[1993]]. Super lua texto, |
[[Konstituco]] di lando skribesis en [[1815]] e sufris revizo en [[1848]] por institucar [[parlamentala demokratio]]. Recente, granda parto di lua texto modifikesis en [[1993]]. Super lua texto, por enkorpigar [[Aruba]], [[Sint Maarten]] e [[Kuracao]], existas la Statuto dil Rejio di Nederlando. |
||
De longa tempo, lando havas tradiciono di sociala tolero. |
De longa tempo, lando havas tradiciono di sociala tolero. La [[18ma yarcento]] dum ke [[protestantismo]] esis l'oficala religio, [[katolikismo]] e [[judaismo]] toleresis. Nune, lando konsideresas un di maxim liberala dil mondo en aferi quale [[aborto]], yuri por [[homosexualo|homosexuali]], uzajo di drugi, edc. |
||
=== Politikala subdividuro === |
=== Politikala subdividuro === |
||
| Lineo 97: | Lineo 104: | ||
== Ekonomio == |
== Ekonomio == |
||
{{PA|Ekonomio di Nederlando}} |
{{PA|Ekonomio di Nederlando}} |
||
Nederlando havas forta [[ekonomio]], ed esas un di 10 maxim granda exportaceri dil mondo. |
Nederlando havas forta [[ekonomio]], ed esas un di 10 maxim granda exportaceri dil mondo. Pos la [[16ma yarcento]] la konstrukturo di navi, la pesko, l'[[agrokultivo]], la [[komerco]] e la banki esas la precipua ekonomial agadi di lando. La [[portuo]] di [[Rotterdam]] esas la maxim granda de [[Europa]]. |
||
L'industrio di alimenti esas la precipua industriala sektoro. Altra importanta industrii esas kemiala, metalifala, mashinifari, elektrikala produkti, e [[turismo]]. |
|||
== Demografio == |
== Demografio == |
||
Versiono ye 22:23, 25 may. 2015
| Nederlando | ||
| Koninkrijk der Nederlanden | ||
|
| |
| Standardo di Nederlando | Blazono di Nederlando | |
| Nacionala himno: | ||
| Het Wilhelmus | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Amsterdam | |
| Precipua urbo: | Amsterdam | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Nederlandana, Friziana, Papiamento (en Bonaire), Angliana (en Sint Eustatius e Saba) | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejo: | Willem-Alexander | |
| · Chefministro: | Mark Rutte | |
Surfaco: (135ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 41 526 km² | |
| · Aquo: | 18,41 % | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | NL
| |
NLD
| ||
528
| ||
| Reto-domeno: | .nl* | |
| Precipua religio: | Kristanismo (precipue protestantismo) | |
Nederlando esas lando en westala Europa. Lua vicina landi esas:
En nordo ed en westo jacas Norda Maro.
Nederlando esas membrostato dil Europana Uniono, NATO, OECD, MOK, e signatis la protokolo di Kyoto. Kun Belgia e Luxemburgia ol facas parto de l'ekonomiala regiono Benelux.
Bazala fakti pri Nederlando:
Historio
| Precipua artiklo: Historio di Nederlando |
Dum la rejio di Karl 5ma la regiono di nuna Nederlando divenis parto di la 17 Provinci, qua inkluzis nuna Belgia e Luxemburgia. En 1579 la nordo di regiono unionis e formacis l'Utrecht Uniono, kontrato pri reciproka defenso kontre Hispanian armeo.
La 26ma di julio 1581 la provinci qui formacis nuna Nederlando deklaris nedependo, renversis oficale la rejulo Felipe 2ma ed adoptis la republiko, qua duris til 1795. Felipe, filiulo di Karl 5ma, ne aceptis la nedependo, e milito duris til 1648.
Nederlandana koloniala imperio komencis kreskar dum la 17ma yarcento. En 1614 Nederlandani fondis Nieuw Amsterdam, en la sudo di Manhattan-insulo - nune New York. En Sudafrika Nederlandani establisis su en 1652. Cirkum 1650 Nederlandani posedis aproxime 16 000 komercala navi[1], e lua habitantaro kreskis de 1.5 til 2 milioni habitanti. Multa ekonomiala historiisti konsideras Nederlando kom la bersilo di moderna kapitalismo. En Amsterdam fondesis l'unesma borso dil mondo.
En 19 di januaro 1795, un dio pos princo Willem 5ma di Orange fugar vers Anglia, Bataviana republiko proklamesis, simile a Franciana republiko, e lastis til 5 di junio 1806. De 1806 til 1810 Napoleon Bonaparte establisis Rejio di Holando kom marioneta stato, kontrolita da sua fratulo Louis Bonaparte. En 1810 Napoleon enkorpigis Holando a Franca imperio. L'enkorpigo duris til 1813.
En 1815 Kongreso di Wien establisis l'Unionita Rejio di Nederlando, expansita sude por kontrolar nuna Belgia e Luxemburgia. En 1830 Belgiani revoltis e deklaris nedependo. En 1890 l'uniono kun Luxemburgia cesis.
Dum Unesma mondomilito, quankam Nederlando restis neutre, lando esis forte volvita en milito[2]. Germaniani projetis invadar lando, ma generalo Helmuth Johann Ludwig von Moltke abortis la plano. Nederlando furnisis vari a Germania til Britaniana blokuso en 1916.
En 10 di mayo 1940 dum Duesma mondomilito Nacionalsocialista Germania invadis Nederlando por atakar Francia en 14 di mayo Nederlando kapitulacis. Dum Germanian okupeso, cirkum 100,000 judi transportesis vers koncentro-kampeyi en Germania, Polonia e Chekoslovakia, inkluzite juda puerino Anne Frank. Nur 876 transvivis til finar milito.
Lando esis un di la fondinti di Benelux (ekonomial alianco kun Belgia e Luxemburgia) en 1944 e pose esis un de sis fondinti Europana Karbono- e Stalo Komuneso en 1951 e pose de Europana Komuneso Ekonomiala, embriono di nuna Europana Uniono. Lando anke esis un di 12 fondinti di NATO, la 4ma di aprilo 1949. Dum 1960a e 1970a yari eventis multa sociala transformi: yuni, specale studenti, refuzis tradicional etiko ed avancis en temi quale yuri por mulieri, sexualeso, desarmizo ed ekologiala temi.
La 30ma di aprilo 1980 rejino Juliana abdikis, e lua filiino Beatrix asumis. Dum lua regno signatesis Maastrich-kontrato, qua kreis Europana Uniono la 1ma di januaro 1993.
Longatempe la politiko en Nederlando dominacesis da Kristana-Demokratiala partisi, qui guvernis lando de la 1910a yari. To chanjesis en 1994, kande social-demokrati e liberali formacis la nomizita "purpurea ministraro", qua guvernis til 2002. La 6ma di mayo ta yaro Pym Fortuyn, populisto di dextra kontre l'enmigrado, asasinesis. Lia partiso divenis importanta pos l'elekti, ma l'interna disputi interne la partiso flebeskis ol en la sequanta elekto.
La 10ma di oktobro 2010 Nederlandana Antili desaparis. Kom rezulto di plebiciti Bonaire, Sint Eustatius e Saba decidis enkorpigar su a Nederlando esante specala municipi, dum ke Aruba, Sint Maarten e Kuracao votis por divenar suverena monarkii en la rejio di Nederlando.
Politiko
_cropped.jpg)
Nederlando esas konstitucala monarkio. La chefo dil stato esas la rejo, nune Willem-Alexander. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nune Mark Rutte. La parlamento havas du chambri: la Domo di Reprezenteri kun 150 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, e la Senato kun 75 membri qui elektesas dal membri de lokala legifanta asemblaji.
Konstituco di lando skribesis en 1815 e sufris revizo en 1848 por institucar parlamentala demokratio. Recente, granda parto di lua texto modifikesis en 1993. Super lua texto, por enkorpigar Aruba, Sint Maarten e Kuracao, existas la Statuto dil Rejio di Nederlando.
De longa tempo, lando havas tradiciono di sociala tolero. La 18ma yarcento dum ke protestantismo esis l'oficala religio, katolikismo e judaismo toleresis. Nune, lando konsideresas un di maxim liberala dil mondo en aferi quale aborto, yuri por homosexuali, uzajo di drugi, edc.
Politikala subdividuro
Nederlando subdividesas en 12 provinci, singla kun lua guberniestro. La provinci esas:
 |
Geografio
L'Europana teritorio di Nederlando jacas inter la latitudi50º e 54º N, e la longitudi 3 e 8ºW. Ol dividesas da 3 fluvii en du regioni: Rheno e du de lua branchi, Waal e Meuse. La sudo di Nederlando esas granda fluviala delto. Vasta regioni di Nederlando jacas sub la mar-nivelo.
La dominacanta vento en Nederlando suflas de sudwesto. To rezultas en moderema marala klimato, kun kolda someri e moderema venti, e humideso frequente alta. To okuras specale en litoro, ube la temperaturi povas esar 10ºC plu alta kam en la regioni marfore, sud-este de lando. Konjelanta temperaturi (infre 0ºC) generale okuras de la duimo di novembro til la fino di marto. Nivo povas okurar de novembro til aprilo, plu rare de oktobro til mayo.
Karibeana insuli (Bonaire, Saba e Sint Eustatius) esas specala komoni de Nederlando. Lua klimato esas tropikala, varma dum tota yaro. Dum somero, uragani povas frapar Saba e Sint Eustatius.
Ekonomio
| Precipua artiklo: Ekonomio di Nederlando |
Nederlando havas forta ekonomio, ed esas un di 10 maxim granda exportaceri dil mondo. Pos la 16ma yarcento la konstrukturo di navi, la pesko, l'agrokultivo, la komerco e la banki esas la precipua ekonomial agadi di lando. La portuo di Rotterdam esas la maxim granda de Europa.
L'industrio di alimenti esas la precipua industriala sektoro. Altra importanta industrii esas kemiala, metalifala, mashinifari, elektrikala produkti, e turismo.
Demografio
La 5ma di novembro 2011 Nederlando havis cirkum 16 735 100 habitanti[3]. Ol esas la 11ma granda de Europa en totala populo-quanto.
La majoritato dil habitantaro - 80,9% - esas Nederlandani. Altra grupi esas Indoneziani (2,4%), Germani (2,4%), Turki (2%) ed altra.
Kulturo
Nederlandana esas parolata da majoritato di la habitanti. Friziana anke esas oficala e parolata en Frizia.
Nederlando esas notora por lua piktisti, exemple Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer, Jan Steen, Jacob van Ruysdael, Vincent van Gogh, Piet Mondrian, ed altra. En cienco, lando havas nomi kom Christiaan Huygens (qua deskovris Titan, luno di Saturno), Antonie van Leeuwenhoek (qua developis l'unesma mikroskopo), Daniel Bernoulli (studiisto di teorio di probablesi e mekaniko di fluidi), edc. Dum 20ma yarcento lando havis Nobel-laureati kom Jacobus Henricus van 't Hoff, Christiaan Eijkman, Paul Jozef Crutzen, ed altru.
En literaturo, importanta nomi esas Desiderius Erasmus, Joost van den Vondel, Pieter Corneliszoon Hooft, Multatuli, Willem Frederik Hermans, ed altra.
Extera ligili
- BBC News - The Netherlands country profile
- Background note: The Netherlands US Dept. of State
Referi
- ↑ The middle colonies Digital History
- ↑ Abbenhuis, Maartje M. The Art of Staying Neutral. Amsterdam: Amsterdam UP, 2006.
- ↑ CBS - Population counter - Extra Statistics Netherlands
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |