Sudafrika

Sud-Afrika
Republiek van Suid-Afrika (Afrikansa) Republic of South Africa (Angla) Riphabliki yeSewula Afrika (Suda-Ndebele) iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika (Swazi) Rephaboliki ya Afrika Borwa (Suda-Sotho) Repabliki ya Afrika-Borwa (Norda-Sotho) iRiphabliki yomZantsi Afrika (Xosa) iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika (iziZulu) Riphabliki ra Afrika Dzonga (Conga) Rephaboliki ya Aforika Borwa (Tswana) Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe (Venda)

Standardo di Sud-Afrika	Blazono di Sudafrika
Nacionala himno:
Nacionala himno di Sud-Afrika

Urbi:
Chefurbo:	Pretoria
· Habitanti:	2 345 908 (2007)
Precipua urbo:	Johannesburg
Lingui:
Oficala lingui:	Angla, Afrikansa, Suda-Ndebele, Xosa, Zulu ed altra 6 lingui
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Cyril Ramaphosa
Surfaco: (24^ma maxim granda)
· Totala:	1 221 037 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (25^ma maxim granda)
· Totala:	58 048 332^[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	42,4 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Rand
Veho-latero:	sinistre
ISO:	`ZA`
	`ZAF`
	`710`
Reto-domeno:	.za*

Sudafrika esas lando jacanta extrema sude de Afrika, inter Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambik ed Eswatini. Lesoto jacas interne de Sudafrikala teritorio.

Bazala fakti pri Sudafrika

Historio[redaktar | redaktar fonto]

Precipua artiklo: Historio di Sudafrika

Sudafrika ja habitesis da Australopithecus cirkume 3 milion yari ante nun. Homo habilis, Homo erectus e Homo sapiens sucedis Australopithecus en la regiono.

Bantui ja habitis la regiono dil fluvio Limpopo dum la 4ma o 5ma yarcento aK. Li diplasis sude, e konquestis od asimilis la populi Khoikhoi e San de la regiono. Kande Europani arivis en la regiono, Sudafrika habitesis precipue dal populi Zulu e Xhosa.

En 1487 Portugalan explorero Bartolomeu Dias "deskovris" la Kabo di Bon Espero. En 1652 Nederlandana navigisto Jan van Riebeeck establisis rifreshigo-staciono en la Kabo di Bon Espero, ube nun jacas Kab-Urbo.

Unionita Rejio okupis Kabo di Bon Espero en 1797 dum la 4ma Angla-Nederlandana milito, ed anexis la regiono kom kolonio en 1806. En 1833 la sklaveso abolisesis.

En 1948 la partiso National Party vinkis l'elekti, e pluforteskis la rasala separo qua komencis dum la kolonial epoki Nederlandana e Britaniana. La nacionalista guvernerio dividis la rasi en tri, ed establisis yuri e limiti por singla ek li.

Precipua artiklo: apartheid

Precipua artiklo: Nelson Mandela

Politiko[redaktar | redaktar fonto]

La nuna konstituco di Sudafrika aprobesis dal Konstitucala korto ye la 4ma di decembro 1996 ed efikeskis ye la 4ma di februaro 1997.^[1] Segun ol, Sudafrika esas prezidantala republiko. La chefo di stato e chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas nedirete da la Nacional Asemblitaro, por 5-yara periodo.^[1] Nun esas Cyril Ramaphosa, elektita ye la 22ma di mayo 2019.^[1]

La parlamento havas du chambri. La supera chambro konsistas ek la Nacionala Konsilistaro di Provinci, equivalanta a senato, qua havas 90 membri, esanta 10 membri por singla ek la 9 provinci. Li elektesas por 5-yara mandato da singla provincala legifantaro. La nuna prezidanto di Nacionala Konsilistaro di Provinci esas Mninwa Johannes Mahlangu. La Nacional Asemblitaro (National Assembly) esas la l'infra chambro. Ol havas 400 membri, qui elektesas direte dal populo por 5-yara periodo segun proporcionala reprezentado.^[1]

La maxim alta korto de la lando esas la Supera Korto di Apeli, qua havas 21 membri, qui nominezas dal prezidanto di la republiko, pos konsultar la Komitato di Judiciala Servadi.

Geografio[redaktar | redaktar fonto]

*Drakensberg*, la maxim alta montaro de Sudafrika.

Havanta 1 221 037 km², Sudafrika esas la 25ma maxim vasta lando del mondo. Lua tota surfaco equivalas aproxima olta di Kolumbia. Jacanta inter Atlantiko ed Indiana oceani, ol havas plu kam 2 500 km di litoro. Exkluzite l'arkipelago Prince Edward, la teritorio di la lando jacas inter la latitudi 22° e 35°S, e la longitudi 16° e 33°E.

La regiono doplanda konsistas ek vasta platajo, preske komplete plana en multa arei, kun altitudi inter 1000 e 2100 metri. Ca platajo cirkondesas da tale nomizita "Grand Eskarpajo". Monto Mafadi, en Drakensberg, kun 3 450 metri di altitudo, esas la maxim alta monto en la lando.

Ordinare, la klimato Sudafrikana esas subtropikala. Sud-weste existas zono kun mediteranea klimato, kun pluvoza vintri e varma e sika someri. La doplanda regiono Karoo, jacanta nordweste proxim la dezerto Namib, esas sika. La vintri en Sudafrika eventas omnayare de junio til agosto. L'estala litoro recevas abundanta pluvo-quanto, e havas klimato simila a tropikala. La klimatala chanjo mondala efektigas augmento di la mezavalora temperaturi e modifikabas la pluvo-quanto. To komencis afektar la provizo di aquo en multa urbi e la quanto di aquo disponebla por agrokultivo.

Ekonomio[redaktar | redaktar fonto]

Precipua artiklo: Ekonomio di Sudafrika

Sudafrika havas la 32ma maxim granda ekonomio de la mondo, e la maxim granda Borso di Afrika^[1].

Demografio[redaktar | redaktar fonto]

Habitantaro di Sudafrika, de 1960 til 2017.

Segun statistiki de The World Factbook pri 2023, Sudafrika havas 58 048 332 habitanti. Segun etnio, 80,9% esas negri Afrikani. Mestici esas 8,8%, blanki esas 7,8%, Indiani ed altra Aziani esas 2,5%.^[1]. En 2023, 68,8% de la habitantaro esis urbala.^[1]

La lingui oficala esas isiZulu, matrala linguo por 25,3% de la habitantaro, isiXhosa (14,8%), Afrikansa (12,1%), Sepedi (10,1%), Setswana (9,1%), Angla (8,1%), Sesotho (7,9%), Xitsonga (3,6%), siSwati (2,8%), ThsiVenda (2,5%), ed isiNdebele (1,6%). Altra lingui parolata esas Khoi, Nama e San, qui ne esas oficala, tamen parolesas kom matrala linguo da 2% de la habitantaro^[1].

Segun statistiki pri religio por la yaro 2015, 86% de la habitantaro esis kristani. Ancestrala, tribuala ed animista religii praktikesas da 5,4% de la habitantaro. Mohamedani esas 1,9%, e 1,5% praktikas altra religii. La procento di habitanti qua praktikas nula religio esas 5,2%.^[1]

La maxim populoza urbi esas Johannesburg (3 888 170 habitanti en 2007^[2]), Durban, Kab-urbo, Pretoria, Port Elizabeth, e Soweto.

Kulturo[redaktar | redaktar fonto]

L'arto di Sudafrika inkluzas kelk ek la maxim anciena artala objekti de la mondo, deskovrita en kaverni ed evanta plu kam 75 mil yari. La populi Khoisan, qui migris trans la regiono cirkume 10 mil yari ante nun, livis multa pikturi che kaverni, exemple en la regiono Drakensberg.

La literaturo di Sudafrika originis meze singulara politikala e sociala historio. Un ek la maxim bone konocata noveli skribita da negra skriptisto esis Muhji, skribita dum la yari 1930a da Solomon Thekiso Plaatje. Dum la yari 1950a, la revuo Drum divenis importanta por difuzar satiri, fiktivaji ed esayi da negra skriptisti.

Exemplo pri importanta blanka skriptisti esis Alan Paton, autoro di Cry, the Beloved Country, qua publikigesis en 1948. En 1991, Nadime Gordimer divenis l'unesma Sudafrikanino qua recevis Nobel-premio pri literaturo. En 2003, John Maxwell Coetzee anke premiizesis. La teatraji da Athol Fugard ordinare pleesas en Sudafrikana teatri, ed ank en Londonana Royal Court Theatre ed en New-York.

La muziko Sudafrikana esas multe diversa. Un ek la muzikala stili kreita ibe esas Kwaito, qua mixas hip hop, dancehall e tradicionala Sudafrikana muziko. Multa kantisti qui kantis en Angla o Afrikansa dum apartheid komencis kantar en lokala lingui. De la tradicionala grupi, un ek la maxim famoza esas Ladysmith Black Mambazo. Soweto String Quartet pleas klasika muziki kun Afrikana saporo.

La maxim populara sporti en Sudafrika esas futbalo, rugbio*-uniono e kriketo. Altra sporti kun signifikiva populareso: natado, atletismo, golfo, boxo, teniso, rugbio*-ligo, ringball, surfo e netball. En 2010, la lando gastigis la Mondala Kupo di Futbalo. Yen exempli pri futbalisti Sudafrikana qui ludis en importanta futbalo-klubi exterlande: Steven Pienaar, Lucas Radebe, Philemon Masinga, Benni McCarthy, Aaron Mokoena, e Delron Buckley. Benni McCarthy pose divenis entrenisto di Angla klubo Manchester United.