Ruanda

Ruanda
Repubulika y'u Rwanda Republic of Rwanda
Standardo di Ruanda	Blazono di Ruanda
Nacionala himno:
Rwanda rwacu
Urbi:
Chefurbo:	Kigali
· Habitanti:	656 153 (2003)
Precipua urbo:	Kigali
Lingui:
Oficala lingui:	Angla, Franca, Kinyarwanda
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Paul Kagame
Surfaco: (147ma maxim granda)
· Totala:	26 338 km²
· Aquo:	5,3 %
Habitanti: (76ma maxim granda)
· Totala:	13 400 541 (2023)
· Denseso di habitantaro:	470 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Franko di Ruanda
Veho-latero:	dextre
ISO:	RW
	RWA
	646
Reto-domeno:	.rw

Ruanda esas mikra lando jacanta an central Afrika. Ol havas kom vicini Uganda norde, Tanzania este, Burundi sude, e Demokratial Republiko Kongo weste.

Bazala fakti pri Ruanda.

Historio

Rikonstrukturo di rejala palaco en Nyanza.

Precipua artiklo: Historio di Ruanda

Homi ja habitis la regiono di nuna Ruanda cirkume 3.000 aK. Inter 700 aK e 1500 Bantua populi enmigris vers la regiono e komencis praktikar agrokultivo.

L'origino di la populi Hutu e Tutsi esas necerta. Kande Europani arivis en la regiono di nuna Ruanda, la du populi habitis ol. Rasala teorii decidis ke la populo Hutu originis de nuna Ruanda, dum ke Tutsi venis de altra regiono. To esis l'origino di la nuna konflikto. Altralatere, la populo Twa, aborijena pigmei, probable habitas la regiono de pos l'1ma yarmilo.

La Konfero di Berlin establisis ke Ruanda-Urundi (lor konsistinta ek la nuna teritorii di Ruanda e Burundi) esus Germana teritorio. La regiono unionesis kun Tanganyika por formacar Germana Est-Afrika. Germani ne modifikis multe la lokala socio, ma exercis influi e suportis la lokala rejo.

Kun la fino dil Unesma mondomilito Germania perdis la teritorio por Belgia. Belgia introduktis skoli, projekti pri saneso, ed administris l'agrokultivo. Belgia duris guvernar Ruanda pos la duesma mondomilito, mantenis la sistemo di klasi lokala, e promocis la prepondero di le Tutsi.

Ruanda separesis de Burundi e nedependanteskis de Belgia ye la 1ma di julio 1962. Grégoire Kayibanda divenis lua unesma prezidanto. La violento komencis kande Tutsi exilita en vicina landi lansis ataki, que esis violentoze represita da Hutu.

En 1973 Juvenal Habyarimana deklaris ke la guvernerio esis korupta, komandis stato-stroko e divenis prezidanto. Multa autoritatozi mortigesis, inkluzite l'ex-prezidanto Kayibanda e lua spozino.

Politiko

Parlamento di Ruanda.

Ruanda esas prezidantala republiko. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 7-yara periodo, e povas rielektesar sen limito. Depos 1994 esas Paul Kagame. La chefa ministro nur essas la chefo dil ministraro. Nun esas Édouard Ngirente.

Pos l'adopto di la nuna konstituco ye la 26ma di mayo 2003, la strukturo di la parlamento modifikesis. Nun ol havas du chambri. La Senato (Umutwe wa Sena or Sénat) havas 26 membri, di qui 12 elektesas da la lokala konsilistari de la provinci, 8 indikesas dal prezidanto di la republiko, 4 elektesas da la politikala partisi, e du elektesas da la universitati. Omna membri elektesas o selektesas por 8-yara mandato. La Chambro di Deputati (Umutwe w'Abadepite/Chambre des Députés) havas 80 membri, qui elektesas o selektesas por 5-yara mandato.

L'interna milito di la populo Hutu kontre la populo tutsi produktis, til nun, plu kam 1 milion mortinti.

Geografio

Mapo di Ruanda.

Riveri Kagera e Ruvubu apartenas a baseno di Nilo.

Ruanda esas la 4ma min vasta lando de Afrika, dop Gambia, Eswatini e Djibuti. Lua surfaco equivalas aproxime olta di Burundi. Tota la lando jacas sur granda altitudo: la min alta punto esas la fluvio Rusizi, jacanta 950 metri sur la marala nivelo. La maxim alta punto esas monto Karisimbi, jacanta 4507 di altitudo, volkano an la frontiero kun la Demokratial Republiko Kongo.

Lua riveri apartenas a baseni di Nilo este, e Kongo weste. La maxim longa rivero esas Nyabarongo, longa de 297 km, qua debushas an la lago Rweru, frontiero kun Burundi.

Jacanta du gradi sude de Equatoro, la klimato di Ruanda esas moderema pro l'influo di altitudo. La mezavalora temperaturo proxim la lago Kivu, jacanta 1435 metri sur la marala nivelo, esas 22,8°C. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 800 mm. En Kigali, ube existas sika sezono de junio til agosto, pluvas mezavalore 950 mm omnayare.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Ruanda

La gentocido di 1994 domajis serioze l'ekonomio di la lando, pro perdajo di vivi, destrukto di substrukturi ed abandono di plantacerii. Pos ta epoko l'ekonomio pluforteskis, e la TNP po persono atingis US$ 2.090 dolari en 2017, kontre US$ 416 en 1994.

Demografio

Demografiala piramido di Ruanda, 2016.

Katolika kirko en Rwamagana.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Ruanda havis 13 400 541 habitanti. La maxim multa (85%) esas Hutu, de etnio Bantua. Le Tutsi (14% ante la gentocido, probable 10% nun) esas pastorala populo qua arivis en la regiono probable dum la 15ma yarcento. Le Twa (pigmei) esas 1%, e la populo Jabian formacas la cetera.

L'oficala lingui di la lando esas Kinyarwanda, de Bantua origino, parolata da 93,2% de la habitantaro, e la lingui Franca, Angla e Swahilia, parolata da min kam 1% de la habitantaro, single. Cirkume 6,3% parolas altra lingui, e 0,2% ne informis pri lia nativa linguo.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas protestantismo, praktikata da 49,5% de la habitantaro en 2012 (adventisti esis 11,8%, altra protestanti 37,7%). Katoliki esis 43,7%, Mohamedani esis 2%, altri (inkluzite testi di Jehova) esis 0,9%, 2,5% praktikis nula religio e ne existas informi pri 1,3% de la habitantaro.

La chefurbo e maxim populoza urbo esas Kigali. Altra importanta urbi esas Ruhengeri e Butare.

Kulturo

Ruandana dansisti.

Muziko e danso esas parto de ceremonii, festivali, renkontri sociala e mem de orala naraci. La maxim famoza danso tradicionala konsistas ek 3 parti: umushagiriro, dansata da mulieri; intore, o "danso dil heroi", dansata da viri; e tamburado, tradicionale pleata da viri, nomizita ingoma. Ordinare, la kansoni transmisesas orale, e la stili varias segun sociala grupi. Pri moderna muziko, la maxim populara stili esas hip hop, dancehall, rap, ragga, R&B e dance-pop.

Ruanda ne havas longa historio koncerne skribita literaturo, tamen existas anciena tradiciono pri folklorala naraci e poezio. En la rejala korti ante la koloniigo, existis la tradicioni ibitekerezo (epika poemi muzikala), ubucurabwenge (rejala genealogii ordinare recitita dum kronizo-ceremonii) ed ibisigo (rejala poemi). La maxim famoza skriptisto Ruandana dum la 20ma yarcento esis Alexis Kagame (1912-1981).

La guvernerio di Ruanda stimulas sporta praktiko kun skopo stimular "developo e konstrukto di la paco". La maxim populara sporti en la lando esas futbalo, volebalo, basketbalo, atletismo e paralimpiala sporti. Kriketo populareskis dum recenta yari, konseque del arivo di Keniana refujinti. Biciklo-kurado anke populareskis, nam bicikli ordinare uzesas kom transporto-moyeno.

Ruanda partoprenabas l'Olimpiala Ludi depos 1984, e la Paralimpiala Ludi depos 2004. La nacionala esquado pri basketbalo plubonigabas lua rezulti depos la yari 2000a, e de 2007 til nun ol divenis un ek la maxim bona de estal Afrika.