Kenia

Kenia
Jamhuri Ya Kenya Republic of Kenya

Standardo di Kenia	Blazono di Kenia
Nacionala himno:
Ee Mungu Nguvu Yetu

Urbi:
Chefurbo:	Nairobi
· Habitanti:	3 138 295 (2009)
Precipua urbo:	Nairobi
Lingui:
Oficala lingui:	Angla, Swahilia
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	William Ruto
Surfaco: (47^ma maxim granda)
· Totala:	580 367 km²
· Aquo:	2,3 %
Habitanti: (28^ma maxim granda)
· Totala:	47 564 296^[1] (2019)
· Denseso di habitantaro:	82 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Shilling di Kenia
Veho-latero:	sinistre
ISO:	`KE`
	`KEN`
	`404`
Reto-domeno:	.ke

Kenia esas lando jacanta en estal Afrika. Ol havas kom vicini Sudan nord-weste, Etiopia norde, Somalia este, Tanzania sude, ed Uganda weste. Sud-este jacas l'Indiana oceano.

Bazala fakti pri Kenia.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Kenia

Fosili trovita en estal Afrika sugestas ke primati ja habitis la regiono cirkume 20 milioni yari ante nun. Fosili di Homo habilis (2,5 til 1,8 milioni yari ante nun) e Homo erectus (1,8 milioni til 350 mil yari ante nun) trovesis en la regiono dil Lago Turkana. En 1984, Richard Leakey trovis skeleto di puero Homo erectus evanta 1,6 milion yari en ta regiono.

Araba komercisti komencis frequentar la litoro di la regiono dum la 1ma yarcento. Arabi e Persi establisis urbeti che la litoro dum la 8ma yarcento.

Portugalani esis l'unesma Europani qui arivis en la teritorio di la nuna Kenia, kande Vasco da Gama iris a Mombasa en 1498. Portugalani establisis su en la regiono pos 1505 kun skopo protektar lia komerco en Indiana oceano. En 1730, Arabi de Oman kaptis definitive la regiono de la Portugalani.

Ye la 25ma di agosto 1848 Germana misionero Johann Ludwig Krapf establisis l'unesma kristana misiono en la regiono. Il tradukis la Biblo a swahilia. Pos 1850, Europani komencis trasar mapi di regioni doplanda.^[2] Ca developo augmentis l'interesi dil Europani pri la regiono: komence pro la kresko di Zanzibar, insulo e portuo fore la rivo di Afrika;^[3] pose pro la kresko di demando pri Afrikana produkturi, exemple ivoro; e fine, pro la disputo inter Germana imperio ed Unionita Rejio pri teritorii en Afrika. En 1885, Germana imperio establisis protektorato en la regiono, ma donis lua kolonii al Unionita Rejio en 1890. En 1910, Kenia transformesis en kolonio de la Krono Britaniana, ed en 1915 Britaniani obligis negri evante 15 yari o pluse portar identigo-karto permananta en la kolo, simile quo eventis en Sudafrika.

De 1952 til 1959 eventis la revolto di le Mau Mau, rebeli del etnio Kikuyu, qui luktis kontre Britaniana dominaco. Por kontrolar la revolto, Britaniani pokope komencis augmentar la quanto di Afrikani en l'administrado, samatempe kam kombatis la gerileri. La milito finis kun la morto di 100 mil Afrikani e 320 mil militala kaptiti.

Kenia nedependanteskis del Unionita Rejio ye la 12ma di decembro 1963. Jomo Kenyatta esis l'unesma prezidanto, e guvernis til lua morto en 1978.

Politiko

Kenia esas demokratiala republiko. La prezidanto esas ambe la chefo di stato e la chefo di guvernerio. Lu elektesas dal populo por 5-yara periodo.

La parlamento havas du chambri. La Nacional Asemblitaro esas la basa chambro e havas entote 349 membri, di qui 290 elektesas en lokal elekti, 47 elektesas en provincal elekti e la cetera 12 indikesas nedirete. Omni servas dum 5 yari. La Senato esas l'alta chambro, e kreesis unesmafoye en la konstituco di 1963. Ol abolisesis en 1966 ma rikreesis en 2010. Nun ol konsistas ek 67 membri.

La nuna konstituco di Kenia publikigesis oficale ye la 6ma di mayo 2010 ed aprobesis dal populo per plebicito ye la 4ma di agosto 2010. Ol efikeskis ye la 7ma di agosto sam yaro. Ol konfirmis la nedependo di judiciala povo, abolisis la diskriminaco segun sexuo e posibligis ke votanti revokez politikisti.

Geografio

Mapo di Kenia, montranta nacionala parki verde.

Havanta 580 367 km², Kenia esas la 47ma maxim vasta lando de la mondo. Deeste apud la litoro adweste, la reliefo varias de basa tereni rivala a plataji centre de la lando, qui bisekesas da la Granda Valo di la Fenduro, qua trairas la lando este. La maxim alta monto di la lando esas Monto Kenia, kun 5 199 metri di altitudo.

La klimato varias de tropikala an la litoro til arida an l'internajo. Pluvi esas plu intensa de aprilo til junio, ed anke de oktobro til decembro. La lando havas multa regioni richa en sovaja vivo, exemple la regioni di savano Masai Mara e la Nacionala Parko Tsavo Esto. Le 5 granda animali di Afrika (elefanto, leono, bufalo, leopardo e rinocero) bestiizas en lando.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Kenia

Demografio

Segun la [[demografiala kontado di 2019, Kenia havis 47 564 296 habitanti^[1], kontre 38 610 097 habitanti segun la kontado di 2005^[4]. Segun statistiki de The World Factbook por 2023, esas 57 052 004 habitanti^[5], de qui 17,1% Kikuyu, 14,3% esas Luhya, 13,4% esas Kalenjin esis 12%, 10,7% esas Luo, 9,8% esis Kamba, 5,8% essas Somali, 5,7% esas Kisii, 5,2% esas Meru, 2,5% esas Masai, 2,1% esas Turkana 1% esas ne-Keniani, e 8,2%, apartenis ad altra etnii en 2019.^[5] Segun statistiki por 2023, la mezavalora fertileso esis 3,23 filii po muliero^[5].

L'oficala linguo di la lando esas Angla e Swahilia. Altra lokala lingui anke parolesas.^[5]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas kristanismo (85,5% de la habitantaro, de qui 33,4% protestanti, 20,6% katoliki, 20,4% Evangeliani, 7% Kristana eklezii Afrikana, e 4,1% altra kristani), 10,9% esis Mohamedani, 1,8% praktikis altra religii, 1,6% praktikis nula religio, e 0,2% ne informis, segun la kontado di 2019^[5].

Segun statistiki por 2021, 82,6% de la habitantaro savis lektar e skribar^[5].

La 10 maxim granda urbi di Kenia (2009)

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Nairobi Mombasa
	1^ma	Nairobi	3 375 000
	2^ma	Mombasa	1 200 000
	3^ma	Kisumu	409 928
	4^ma	Nakuru	307 990
	5^ma	Eldoret	289 380
	6^ma	Kehancha	256 086
	7^ma	Ruiru	238 858
	8^ma	Kikuyu	233 231
	9^ma	Kangundo-Tala	218 557
	10^ma	Malindi	207 253
Fonto: ^[6]

Kulturo

La kulturo Keniana enkorpigas diversa tradicioni, ma nula esas dominacanta. Notinda etniala grupi esas le Swahili an la litoro, le Kikuyu an la centro di la lando e diversa altra grupi Bantua, e le Masai.

Du importanta nomi en Keniana literaturo esas Ngũgĩ wa Thiong'o e Moyez G. Vassanji.

Pri muziko, taarab (ritmo de Zanzibar) hip hop, reggae, soul, soukous, zouk, rock and roll, funk e Europop esas populara. Muziki ordinare kompozesas en Swahilia o Lingala. Benga esas altra populara muzikala stilo.

La maxim populara sporti di Kenia esas kriketo, automobilismo, futbalo, rugbio e boxo. La lando havas multa kuristi di longa disto, exemple Catherine Ndereba e Paul Tergat.

Referi

↑ ^1,0 ^1,1 2019 Kenya Population and Housing Census Results - Publikigita da Kenya National Bureau of Statistics. Dato di publikigo: 4ma di novembro 2019. URL vidita ye 26ma di septembro 2023. Idiomo: Angla.
↑ Robin Hallett, Africa to 1875, p. 229
↑ Robin Hallett, Africa Since 1875: A Modern History, p. 560
↑ Census Results
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Kenya - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 26ma di septembro 2023.
↑ List of cities and towns in Kenya by population - Autoro: en.wikipedia. URL vidita ye 13ma di marto 2019.

Commons

Commons havas kontenajo relatante a:

Kenia

Nedependanta stati en Afrika

Nesuverena teritorii

Nedependo ne agnoskata

Somalilando | Puntlando

[census-1] 1,0 ^1,1 2019 Kenya Population and Housing Census Results - Publikigita da Kenya National Bureau of Statistics. Dato di publikigo: 4ma di novembro 2019. URL vidita ye 26ma di septembro 2023. Idiomo: Angla.

[2] Robin Hallett, Africa to 1875, p. 229

[3] Robin Hallett, Africa Since 1875: A Modern History, p. 560

[4] Census Results

[CIA-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 Kenya - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 26ma di septembro 2023.

[Kontado-6] List of cities and towns in Kenya by population - Autoro: en.wikipedia. URL vidita ye 13ma di marto 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]