Historio di Liberia

Skulto dal populo Bassa.

L'unesma habitanti di la nuna Liberia esis populi Mende, Kru, Bassa ed altri. Ca populi kultivis kotono, rizo e sorgumo e konocis la metalurgio di fero. L'unesma Europani, qui arivis en 1461 en la regiono, esis Portugalani. Li nomizis la regiono Costa da Pimenta ("Pipra Rivo" en la Portugalana).

Liberia en mapo de 1839.

En 1822, Usana kompanio American Colonization Society establisis Liberia kom loko en Afrika por sendar libera sklavi. Ex-sklavi de Usa gradope enmigris a Liberia. De la komenco, koloniigisti subisis ataki da nativa populi qui habitis la regiono, exemple le Malinké. Ultre to, la tropikala morbi, la severa klimato, la manko di nutrivi e medikal asisto, e la manko di bona habiteyi desfaciligis la vivo por l'ex-sklavi Usana.

En 1835, fondesis 5 altra kolonieti en la regiono, kreita da koloniala societi de 5 Usana stati: Maryland, Kentucky, Mississippi, Louisiana e Pensilvania. En 1838 la kolonieti unionesis por formacar la "komunitato Liberia", e Monrovia selektesis kom lua chef-urbo.

Ye la 26ma di julio 1847 la koloniigisti lansis deklaro pri nedependo di Liberia e promulgis konstituco. Joseph Jenkins Roberts esis l'unesma prezidanto di la lando. La sociala kustumi, kulturala modeli e la religio del ex-sklavi originis de la sudo di Usa, ed esis komplete diferanta del aborijeni. Ca diferi kreis enemikeso inter "Usani" ed "aborijeni".

Standardo di Liberia.

Charles D.B. King dum vizito a la sideyo di la Ligo di la nacioni, 1927.

Liberia konservis su nedependanta dum la Divido di Afrika dil 19ma yarcento, ma perdis lua postuli pri vasta teritorii, anexita da Unionita Rejio e Francia. En 1919, Liberia partoprenis en la paco-konfero di Versailles, e divenis un ek la fondinti di la Ligo di la nacioni. En 1926, kompanio Firestone recevis granda extensi di landi por kultivar kauchukofigieri.

Dum la duesma mondomilito, mili di Liberiani migris de rurala regioni a rivala urbi, en sercho di employi. Dum milta tempo, Liberiana guvernerio opozis ca migrado, ma ne pluse povis facar irgo por impedar ol. Pos finir la milito, Liberia recevis centi di mili di dolari en extera kolokado sen restrikti. To kreis nestabileso ekonomiala, nam malgre l'eniro di richeso, poka autoritatozi sustraktis la maxim multa profiti, e la disparatajo ekonomiala inter "Usani-Liberiani" ed aborijeni Liberiani augmentis.

Samuel Kanyon Doe

Ye la 12ma di aprilo 1980 Samuel Kanyon Doe divenis prezidanto pos sucesoza stato-stroko, qua rezultis la mortigo dil prezidanto William Richard Tolbert, Jr.. Doe federis kun Usa por recevar ekonomiala helpo, quankam la denunci pri korupto di lua rejimo. En decembro 1989, trupi komandita da Charles Ghankay Taylor, ante federito e pose enemiko di Doe, atakis l'armeo fidela a Doe e komencis l'unesma interna milito di Liberia, la maxim sangoza interna milito di la lando: plua kam 200 mil personi mortigesis, e plua kam 1 milion divenis refujinti en vicina landi. En agosto l'Ekonomiala Komunitato di Stati de Westal Afrikala (ECOWAS) kreis militala trupo kun 4.000 soldati e sendis ol a Liberia. En septembro 1990, nur mikra teritorio cirkum la chef-urbo, Monrovia, restis kontrolita da Doe. Doe fine kaptesis e mortigesis ye la 9ma di septembro 1990.

Rebeli rapide dividesis en diversa facioni. La sucedinto di Doe, Amos Sawyer, establisis lua autoritato super granda parto di Monrovia. En 1991, ex-membri del armeo fondis l'Unionita Movado pri la Libereso di Liberia e la Demokratio (ULIMO), por luktar kontre la Nacionala Patriota Fronto por Liberia - NPFL kreita da Charles Ghankay Taylor. En 2003, altra rebela grupo, la Movado pri Demokratio en Liberia (Movement for Democracy in Liberia) komencis lansar ataki kontre la rejimo di Taylor sud-este de la lando. En julio sam yaro, la rebeli lansis atako kontre Monrovia. Sub internaciona preso, Taylor renuncis en agosto 2003 ed exilis su en Nigeria. Dum la sama monato, signatesis paco-pakto, e provizora guvernerio asumis la povo en oktobro sam yaro.

Ellen Johnson Sirleaf

L'elekti qui eventis en 2005 judikesas kom la maxim libera e neta de lora historio di la lando. Ellen Johnson Sirleaf, qua edukesis en Harvard, divenis l'unesma muliero elektita prezidanto en la historio di Afrika. En 2011, Johnson Sirleaf premiizesis per la Nobel-premio pri paco.

En marto 2014, komencis serioza epidemio dil viruso Ebola en Liberia, qua produktis 4 809 morti til aprilo 2015.