Historio di Mozambik

Inter l'unesma e la 5ma yarcento populi de etnio Bantua arivis en la regiono di nuna Mozambik, tra fluvio Zambezi. Li establisis socii fondata sur agrokultivo o sur edukado di bestii. Dum la 9ma yarcento, Araba komercisti kontroleskis la nomizita "Swahilia rivo" e komencis kaptar Bantua sklavi en doplanda regioni di nuna Kenia, Tanzania e Mozambik, por komercar li sur la litoro. La sklavi kaptita dal Arabi vendesis precipue en Mez-Oriento.

L'unesma Portugalani arivis a la regiono en 1498, e deskovris Swahiliana ed Araba kolonieti. La teritorio komencis divenar Portugalana kolonio depos 1507, kande la Portugalani okupis insulo Mozambik. En 1782, fondesis urbeto Lourenço Marques, qua nun nomesas Maputo. Lourenço Marques divenis urbo ye la 10ma di novembro 1887 e chefurbo di la kolonio en 1892. La militara okupo di tota teritorio di Mozambik kompleteskis en 1885 pos la konfero di Berlin, qua agnoskis omna Europana okupi en Afrika.

Dum la komenco dil 20ma yarcento, granda parto dil explorado dil teritorio facesis da privata entraprezi, exemple Companhia do Niassa e Companhia do Zambeze, ambe kontrolita e komanditita da Britaniani. Ta entraprezi konstruktis ferovoyi por ligar Mozambik a la vicina kolonii Britaniana, exemple la ferovoyo qua ligas nuna Zimbabwe a la portuo di Beira.^[1]. Quankam sklaveso abolisesis ye la fino dil 19ma yarcento, la du entraprezi rekrutis koaktita laboristi en Mozambik por laborar en mineyi e plantaceyi en Sudafrika ed altra Britaniana kolonii.

Pos la Duesma mondomilito, komencis procedi pri nedependantesko di Europana kolonii en Azia ed en Afrika. Tamen, Portugal transformis Mozambik a transmara teritorio^[1] e stimulis l'augmento di migrado vers la regiono. Pos 1961, komunista ed anti-koloniala ideologii kreskis en Afrika, e la Fronto por Liberigo di Mozambik (FRELIMO) formacesis en 1962.

En 1964, komencis konflikto pri nedependantesko kontre la Portugalana guvernerio, per gerili*. FRELIMO vinkis lor diversa batalii e, fine en 1974, pos la stato-stroko qua finis la diktatoreso Salazarista, la nova guvernerio Portugalana manifestis intenci pri nedependantigar Mozambik. Mozambik nedependanteskis ye la 25ma di junio 1975. Samora Machel divenis lua unesma prezidanto. Kun la vinko da la movado por nedependantesko, multa Portugalani abandonis la Mozambikana teritorio.

Pos la nedependantesko komencis interna milito, qua opozis la Fronto por Liberigo di Mozambik - FRELIMO, kun influi Marxista e sustenata da Sovietia - a la Nacionala Rezistado Mozambikana - RENAMO, kun militara susteno da Sudafrika, Rodesia ed Usa. La chefo di FRELIMO esis Samora Machel, e la chefo di RENAMO esis Afonso Dhlakama. Samatempe, FRELIMO sustenis Afrikana Nacionala Kongreso - ANK, en Sudafrika - e la Zimbabwan Afrikana Armeo por Nacionala Liberigo - ZANLA, en Rodezia.

En 1984, Mozambik negociis tale nomizita "konkordo di Nkomati" kun Pieter Willem Botha de Sudafrika. Segun ta pakto, Mozambik ekpulsus membri de Afrikana Nacionala Kongreso de lua teritorio, e kambie Sudafrika cesus suporto a RENAMO. Komence amba landi konsentis pri la pakto, ma pose divenis klara ke amba lateri violacis ol, e la milito duris.

Machel mortis en 1986 en avional acidento, e remplasesis da Joaquim Chissano, qua gradope abandonis Marxismo ed adoptis kapitalismo. L'interna milito produktis cirkume 900 000 morti e duris til la 15ma di oktobro 1992, kande paco-pakto signatesis en Roma. L'Unionita Nacioni sendis 7.500 soldati a Mozambik por grantar paco ed observar elekti qui eventis en 1994. La lasta soldato di UN livis Mozambik en 1995. La sama yaro, Mozambik aceptesis en la Commonwealth, e divenis la sola membro de la Komunitato qua nulatempe esis Britaniana kolonio.

Cirkume la duimo di 1995, plu kam 1,7 milion refujinti qui fugis del interna milito ja retroiris a Mozambik. Altra 4 milion personi diplasita interne la lando anke retroiris a lia antea rezideyi. En 1999 eventis elekti duesmafoye pos la fino di la milito. RENAMO akuzis FRELIMO pri fraudo e minacis rikomencar l'interna milito. Tamen ol abandonis ta ideo pos diskutar l'akuzo en la supra korto, e perdar.

En 2000, ciklono efektigis severa inundadi en la lando, produktis centi di morti e devastis substrukturi e kultivata regioni. Povoza chefi de FRELIMO akuzesis pri deviacar exterlanda helpo. Carlos Cardoso, jurnalisto qua inquestis ca akuzi, mortigesis, e lua morto nulatempe explikesis sate. En 2001, Chissano afirmis ke ilu ne disputus triesmafoye la prezidanteso en 2004. Vice, lu suportis Armando Guebuza, de FRELIMO, qua vinkis Afonso Dhlakama, de RENAMO, per 64% kontre 32% de la voti. Guebuza asumis la prezidanteso en 2005.

L'ekonomio di Mozambik rekuperis su pos finir l'interna milito pro extera koloki e pro turismo, nome de Sudafrika e de Estal Azia. Multa Portugalani retroveninta ed anke Italiani kolokis en la lando. L'exploto di karbono e naturala gaso kreskis e divenis importanta ekonomiala sektori. La revenuo per capita triopleskis depos 20 yari de la fino di la milito. En 2015, la lando deklaresis "libera de landala torpedi", pos 22-yara esforco por removar ca explozivi.

Ye la 15ma di marto 2019, ciklono Idai terovenis en Mozambik, efektigis grandega destruktado e produktis adminime 222 morti.^[2]

Referi

↑ ^1,0 ^1,1 The Cambridge History of Africa - Publikigita da Cambridge University Press. Dato di publikigo: 1986.
↑ Passagem do ciclone Idai pelo sudeste da África deixa 222 mortos - Publikigita da UOL. URL vidita ye 18ma di marto 2019. Idiomo: Portugalana.

Historio di Afrika

[Cambridge-1] 1,0 ^1,1 The Cambridge History of Africa - Publikigita da Cambridge University Press. Dato di publikigo: 1986.

[2] Passagem do ciclone Idai pelo sudeste da África deixa 222 mortos - Publikigita da UOL. URL vidita ye 18ma di marto 2019. Idiomo: Portugalana.

[1]

[2]