Historio di Chad

La nuna Chad havas kelka arkeologiala loki judikata kom inter la maxim richa de Afrika. En 2002, l'arkeologiisto Michel Brunet trovis hominida kranio en Borkou, evante plua kam 7 milion yari. Ante, en 1996, ilu trovis mandibulo di Australopithecus evanta cirkume 3,6 milion yari.

Soldati del imperio Kanem-Bornu.

Dum la 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono Borkou-Ennedi-Tibesti, an la nordo di la nuna Chad. La habitantaro en la regiono kreskis rapide. Pos kelka tempo, la regiono divenis "krucovoyo di civilizuri". Un ek ta civilizuri esis populo Sao, qua existis de cirkume la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la 9ma yarcento aparis tale nomizita imperio Kanem-Bornu, qua gradope dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, lora rejulo Humai ibn Salamna konvertis su al islamo. En Kanem, cirkume 1/3 de la habitanti esis sklavi.

Imperio Bornu ed altra rejii, cirkume 1750.

Imperio Kanem-Bornu existis til la 19ma yarcento. En 1808 militeri del etnio Fulani konquestis Ngazargamu. Bornu duris existir, ma la dinastio Sayfawa finis en 1846, e l'imperio Bornu desaparis komplete en 1893.

Franci penetris la regiono di la nuna Chad unesmafoye en 1891. Ye la 22ma di aprilo 1900 eventis la batalio di Kousseri, decidigiva por l'okupeso dil teritorio. En 1920 Franci prenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de Franca Equatoral Afrika. La regiono havis poka importo por Francia, e furnisis precipue kruda kotono e ne-experta laboristaro por laborar en lua plu produktiva sudala kolonii.

Chadana soldato dum duesma mondomilito.

Dum la Duesma mondomilito, Chad esis l'unesma Franca kolonio qua unigis su a la westala federiti pos la vinkeso di Francia. Dum l'administrado di Félix Éboué, l'unesma negra administristo di ula Franca kolonio, Chadana trupi atakis tupi dil Axo en Libia e kaptis l'oaziso Kufra.

Standardo di Chad.

Pos la milito, Francia transformis Chad en transmara teritorio, e lua habitanti darfis elektar reprezentanti en Franca Nacional Asemblitaro ed en lokal asemblitaro. Lokala partisi komencis fondesar en Chad. Un ek ta partisi, Parti Progressiste Tchadien - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, advokis la nedependo di la lando. Pos referovoto pri teritorial autonomeso ye la 28ma di septembro 1958, Franca Equatoral Afrika dissolvesis, e lua 4 kompozanta teritorii (Kongo Brazzaville, Gabon, Centrafrika e Chad divenis autonoma membri de Franca komunitato ye la 28ma di novembro sam yaro. Fine ye la 11ma di agosto 1960, Chad nedependanteskis de Francia. François Tombalbaye esis lua unesma prezidanto.

François Tombalbaye.

Tombalbaye divenis autoritatoza prezidanto qua desfidis demokratio. En 1962 ilu proskriptis omna politikala partisi, ecepte PPT. Il traktis rude lua enemiki, sive reala o imaginita, ed enkarcerigis lua opozanti. En 1965, Mohamedana grupi komencis interna milito qua duris til 1979, kande la chef-urbo Ndjamena konquestesis. Ye la 13ma di aprilo 1975 eventis stato-stroko, e Tombalbaye asasinesis dal militisti. Uniono di militisti, komandita da Noël Milarew Odingar, remplasis Tombalbaye, e guvernis til 1978. Odingar remplasesis dal generalo Félix Malloum, qua guvernis til la 23ma di marto 1979.

En 1979 rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guvernerio di Félix Malloum krulis. Goukouni Oueddei divenis provizora chefo di stato. En novembro 1979 la "transitala guvernerio di nacionala uniono" (France: Gouvernement d'Union Nationale de Transition) formacesis, kun Oueddei kom chefo di stato e pose prezidanto, por guvernar dum 18 monati. En 1980 eventis Libiana interveno en Chad, favorebla a la transitala guvernerio e kontre rebela grupi qui ne aceptis Oueddei.

Idriss Déby

Ye la 7ma di junio 1982 Hissène Habré revokis Oueddei helpita da CIA, e komandis la lando til la 2ma di decembro 1990, kande ilu revokesis per stato-stroko komandita da Idriss Déby. En 1991, aprobesis lego qua grantis Déby kom prezidanto. En marto 1996, la lando aprobis nova konstituco, ed en junio eventis elekti por prezidanto. Idriss Déby vinkis per 69% ek la voti.

Déby probis konciliar kun rebeli e riintroduktis plurapartisala sistemo. Ilu vinkis nova elekto kin yari pose. Pos komencar l'exploto di petrolo en 2003 existis espero por paco e por ekonomiala kresko, ma balde komencis nova interna milito. Déby modifikis la konstituco por posibligar nefinita rielekti, malgre la protesti dil opozantaro.

En 2006 Déby itere ganis 5-yara mandato per elekto boikotita dal opozantaro. Ye la 1ma di februaro 2008 kelka opozanti komandita da Timane Erdimi (un nevulo de Déby) e Mahamat Nouri (ex-ministro di la defenso) atakis la chef-urbo N'Djamena e siejis prezidantala palaco, ma prezidantala guardi kontre-atakis. Franci furnisis armi a Déby, ma ne partoprenis en kombati. Unionita Nacioni kalkulis ke cirkume 20.000 personi abandonis la regiono por vivar en Kamerun e Nigeria kom refujinti. La rebeli akuzis Déby pri korupto e milionoza fraudo kun la revenui dil petrolo. Raporto del Amnestio Internaciona publikigita en 2013, akuzas Déby pri brutala reprezo kontre lua opozanti.

En aprilo 2021, Chadan armeo anuncis la fino di 30-yara guvernisteso da Idriss Déby, pro lua morto pro vunduri dum kombati kontre rebeli norde de la lando. La filiulo di Déby, Mahamat Idriss Déby, asumis la povo por guvernar dum 18 monati.